Geodeziya, kartografiya va kadastr

 
Kurs ishining asosiy vazifasi 
Kurs ishini bajarishda biz xorijiy investorlarga beriladigan bino va inshootlarni 
deformatsiyasini aniqlashimiz lozim bo‘lmoqda. Loyiha bo‘yicha qurilgan inshootlar 
vaqt o‘tishi bilan turli sabablarga ko‘ra o‘z o‘rnidan vertikal yoki gorizontal tekislik 
bo‘yicha cho‘kish yoki og‘ish tufayli birmuncha o‘zgaradiki, bu deformatsiya 
deyiladi. Deformatsiya qurilish davrida yoki inshoot bitgandan keyin foydalanish 
davrida bo‘lishi mumkin. Deformatsiyani kuzatish inshoot turiga va o‘zgarish 
tavsifiga qarab vaqt–vaqti bilan olib boriladi. 
Buning uchun inshoot yaqinida maxsus maydon ajratilib, unda reper va 
mustahkam belgilar o‘rnatiladi, inshootning siljishini fototeodolit orqali kuzatiladi. 

---

10 
(1 rasm) Belitsin B. A. ning injenerlik niveliri: 
1 -
invertprizma g‘ilofi, 
2 
- invert prizmaning tugatgich vinti, 
3 
- optikaviy mikrometr vint, 
4 
- fokuslovchi vint, 5 
- 
adilak prizmalarining bloki, 
6
- 
elevatsion vint, 7
-
qaratish vinti, 
8
-almashuvchi okulyar. 
siyomka qilish yo‘li bilan aniqlanadi, fotosurat stereokomparatorda ishlanib, uning 
o‘zgarish fotoplani topiladi. Ko‘ndalang siljishni maxsus ravishda gorizontal hamda 
vertikal o‘rnatilgan millimetrli reykaga va chizg‘ichga teodolit orqali qarab ham 
aniqlash mumkin. 
Inshootda cho‘kish orqali bo‘ladigan vertikal o‘zgarishni aniqlash uchun ish 
boshida o‘rnatilgan reperga boshda bog‘langan nuqta qaytadan yana shu reperga 
bog‘lanadi. Inshoot nuqtasining ilgari va keyin topilgan otmetkalari teng bo‘lsa, 
inshoot balandligida o‘zgarish bo‘lmagan bo‘ladi. 
Inshootning gorizontal siljishini aniqlashda Bu asbobning ko‘rish trubasida iplar 
to‘ri qo‘yilmagan. Truba narsaga shu truba ob’ektivi oldiga qo‘yilgan inert prizma 
beradigan to‘g‘ri va teskari tasvirni birlashtirish kontaktlari) orqali qaratiladi. Truba 
optikali o‘q atrofida 90° ga aylanadi. 
Seyse alinometri ham binoning gorizontal siljishi ni niqlashdaishlatiladi. 
Trubaning kattalashtirishi ortiq (45x) bo‘lishi va yasash parallel plastinkali nasadka 
bilan ta’minlanishi orqali ko‘rish o‘qining stvordan og‘ishidagi xato masofa 600 m 

---

11 
bo‘lganda 1 mm bo‘ladi. Inshootning krenini kuzatish. Inshoot bo‘laklarining zayma
erda cho‘kishi teng o‘lmaganidan inshootning vertikal holati loyihadagidan yoniga 
og‘adi, bu og‘ish kren deyiladi. Kren bor yo‘qligini bilish uchun inshootning yuqori 
va quyi qismida belgilangan sixcha marka yoki krest shaklida bo‘yalgan belgi 
sistemali ravishda kuzatiladi.
 
Yoriqlarni o‘lchash. Inshoot konstruksiyalari, devorlarida deformatsiya natijasida 
paydo bo‘ladigan yoriklarni o‘lchash uchun gips, shisha, plastikdan yasalgan 
taxtachalar yorik chetiga ko‘ndalangiga maxkamlab ko‘yiladi. Agar yorik kengayib 
borsa, bir kancha vaktdan keyin mayokda xam yorik paydo bo‘ladi. YOrikni kattaligi 
o‘lchagich bilan o‘lchanib, yangi mayok o‘rnatiladi. Bundan tashkari, yoriklarni 
o‘lchash uchun turli deformetr, schelemer, o‘lchash ularning eng oddiylari ikki 
kismda iborat bo‘lib, yorikning ikki tomonida maxkamlab ko‘yiladi va o‘lchashlar 
shtangensirkul, mikrometr, soatsimon indikator va boshkalar yordamida amalga 
oshiriladi. O‘lchash anikligi 0.02-0.1mm ni tashkil etadi. YAkinlashib bo‘lmaydigan 
joylarda yoriklarni o‘lchashda inshootning eng axamiyatli konstruksiyalarida 
uzokdan turib ma’lumot olish imkoniyati mavjud induktiv datchiklardan 
foydalaniladi. Bunda o‘lchash anikligi 0.01 - 0.15mm ga teng bo‘ladi. 

---

12 
 
3-rasm. Binoni cho‘kishini o‘lchash uchun o‘rnatiladigan markalar: 
a – devoriy; b – plitali 
Tayanch bikinlariga burchakli po‘latning 160mm uzunlikdagi bo‘laklaridan 
devoriy markalar o‘rnatiladi (3,a-rasm) Uni tayanch tanasida o‘yilgan tuynuklarga 
600 burchak ostida 100mm uzunligini kiritib, sementlab ko‘yiladi. Burchagi 
yukoriga karatilgan bo‘ladi. Ferma maydonchalarda o‘zagining diametri 20mm li 
kalpokchali mix (zaklepka) simon plitali markalar o‘rnatiladi (3,b-rasm). 
Inshoot og‘ishlarini o‘lchash. 
Shovun usuli. 
Inshootning (ko‘prik tayanchi, fermasi) balandiligi 15m dan oshmasa, shovun 
yordamida og‘ishni aniklash mumkin. Shovun inshoot tepasiga ilinib, uning 
elementlarini tik chizikka nisbatan og’ishi shkalali sanok olish moslamasi yordamida 
aniklanadi. Bunda o‘lchash xatosi asosan shovun ipining chaykalishidan kelib 
chikadi. 
Pentomet_usuli
Og‘ish kiymatini, bundan tashkari, pentometr nomli asbob yordamida xam 
o‘lchab olish mumkin. Bu asbob shovun ipining xolatini to‘g’ri burchakli koordinata 
tizimida (ikkita bir-biriga perpendikulyar yo’nalish bo‘yicha) aniklashga imkon 
beradi. Vertikal proeksiyalash asboblari (PVP) Vizir o‘kini adilak yordamida yoki 
avtomatik ravishda kompensator yordamida vertikal xolatiga keltiruvchi turli optik
asboblari mavjud. Vertikal proeksiyalash optik asboblari 100 m balandlikgacha 
bo‘lgan inshootlar og‘ishini 1mm aniklikgacha topish imkonini beradi. Xozirgi 
davrda lazerli PVP lardan keng foydalanilmokda. 

---

13 
Klinometrlar usuli
Klinometr - bu joyda o‘rnatiluvchi bo‘laklarining kiymati 2-5’ li yukori aniklikdagi 
adilakdir. Og’ish o‘lchashlarining boshlang’ich siklida asbob inshoot tepasida 
o‘rnatilgan tayanch maydonchaga joylashtiriladi va adilak puffakchalari o‘rtaga 
keltiriladi xamda mikrometr vintlari bo‘yicha sanoklar olinadi. Keyingi sikllarda bu 
amallar kaytarilib, sikllarda olingan sanoklar ayirmasi bo‘yicha siljish mikdori 
aniklanadi. Deformasiya turlari. Inshootlar deformasiyasi ularning poydevoriga va 
inshootning oʻziga turli xil tabiiy va texnogen faktorlar taʼsir etishi natijasida
yuzaga keladi. Asosan inshoot va binolar deformasiyasi ular poydevoridagi tuproq 
qatlamining harakatiga bogʻliq. Bu harakatlar tik va gorizontal holatda yuzaga kelishi 
mumkin. 
Poydevorlarning tik deformasiyasi quyidagilarga boʻlinadi: Choʻkish-
deformasiyalar, poydevor tagidagi tuproqning tashqi taʼsiri va alohida holatlarida 
tuproqning oʻz ogʻirligi taʼsirida zichlanishi natijasida yuzaga keladi va bunda tuproq 
strukturasi tubdan oʻzgarmaydi; Siqilish deformasiyalari, tuproqning zichlanishi 
natijasida yuzaga keluvchi va tashqi taʼsir sababli tuproq strukturasi tubdan 
oʻzgarishiga olib keladi masalan, tuproqning namlanishi, muzlagan tuproqning erishi 
vahokazolar.