Genetika va evolyutsion

 
8- jadval
 
Shimoliy kengliklarda va tog`li rayonlarda uchraydigan diploid va 
poliploid turlarning o`zaro nisbati 
A. S. Sokolovskaya ma’lumoti) 
 
 
 
 
 
4. Yangi turlar paydo bo`lishida duragaylashning ahamiyati.
Simpatrik usulda tur hosil bo`lishidagi yana bir usul har xil turlarga mansub 
organizmlarning chatishishi hamda duragay organizm xromosomalari to`plamining 
ikki hissa ortishidir. Tabiatda turlar duragaylash orqali paydo bo`lishiga g`o`za 
o`simligi ham misol bo`ladi. Hozirgi vaqtda fanga g`o`zaning 49 turi ma’lim bo`lib, 
ularning 43 tasida genom, 13,5 tasida 26 xromosomadan tashkil topgan. Olimlarning 
fikricha g`o`zaning poliploid turlari gaploid formalarini tarixiy jarayonda bir-biri bilan 
chatishishi oqibatida paydo bo`lgan. Chunonchi g`o`zaning G herbaceum L turlarining 
genomi A, G thurberi genomi D
1
bo`lib madaniy g`o`za turi G.hirsutum L ning 
genomi AD
1
. shunga ko`ra taniqli olim akademik A.Abdullaev fikriga ko`ra tarixiy 
jarayonda G herbaceum va G thurberi turlarining o`zaro chatishishi va F
1 
duragaylarda 
endomitoz ro`y berishi tufayli G.hirsutum turi kelib chiqqan bo`lishi mumkin. 
G`o`zaning boshqa poliploid turlari G barbadense, G tomentosum, G mustelinum, G 
darvini ham diploid formalarning o`zaro chatishishi xromosomalarning duragaylarda 
ikki 
hissa 
ortishi 
natijasida 
paydo 
bo`lgan 
deb 
taxmin 
qilinadi.
Aytilgan usulda yangi turlar hosil bo`lishi mumkinligi ba’zi o`simliklarda tajriba 
asosida isbotlangan. Chunonchi, V. A. Ribin tern olcha 
— P. srinosa 
(2
n
-32) bilan 
tog`olcha — 
P. divariata 
(2
n
-16) ni chatishtirib, 48 xromosomali, nasl beruvchi 
Geografik 
rayonlar 
Tekshirilgan 
turlar soni 
Ular orasidagi
diploid turlar
turlar ( %) 
Poliploid turlar% 
% 
Kavkaz 
164
49,5 
50,5 
Oltoy 
138
31,1 
69,9 
Pomir 
Arktika 
86 199 
14,1 
27,9 
85,8 
72,1 

---

190 
formani yaratdi. U tashqi ko`rinishidan olxo`riga aynan o`xshash. Bunday 
amfidiploid formalar g`o`zalarda ham olingan. Sun’iy yo`l bilan hosil qilingan 
turlar, albatta, tabiiy sharoitdagi turlarga aynan o`xshash bo`lmaydi. Chunki sun’iy 
sharoitda olingan turlar tabiiy va sun’iy tanlash natijasi hisoblanadi. Lekin shunga 
qaramay, poliploid formalarni sun’iy usulda olish ba’zi bir turlar qanday yo`l 
bilan yaratilganini aniqlashda katta ahamiyatga ega. Tamaki, malina, shuvoq, 
gulsapsar va boshqa o`simliklarning ba’zi turlari har xil turlarning o`zaro chatishishi 
va keyinchalik duragay organizmlarda xromosomalar naborining ikki hissa ortishi 
tufayli kelib chiqqanligi ehtimoldan holi emas. 
Hayvonlarda birinchi bo`lib B.L. Astaurov tut ipak qurtida amfidiploid formalar 
olgan, U xromosomalar to`plami 56 tadan bo`lgan tut ipak qurtining B
otbux mori 
va 
B
ombux manodarina
turlarini o`zaro chatishtirib, so`ngra ularning xromosomalar 
to`plamini ikki hissa oshirishga va 112 xromosomali formalar olishga muvaffaq 
bo`ldi. 
Yuqorida bayon etilganlardan ko`rinib turibdiki, simpatrik yo`l bilan turlar 
paydo bo`lishi har xil usul bilan amalga oshadi. Shunga qaramay, ularning 
hammasida o`xshashlik bor. Bu o`xshashlik quyidagilardan iborat. 
Birinchidan, simpatrik usulda allopatrik usuldagiga nisbatan tur nihoyatda tez 
hosil bo`ladi. Agar allopatrik usul ma’lum davrni talab etsa, simpatrik usulda yangi
tur hosil bo`lishi uchun organizmlarning bir necha bo`g`ini yetarli, xolos. 
Ikkinchidan, simpatrik usul bilan hosil bo`lgan turlar morfologik-fiziologik 
belgi-xossalari bilan ajdod turga juda yaqin turadi. Poliploidiya yo`li bilan tur hosil 
bo`lganda organizmlarning umumiy hajmi ortsa ham, tashqi tuzilishi saqlandi. 
ekologik-mavsumiy usulda vujudga kelgan formalar ham morfologik jihatdan bir-
biridan kam farq qiladi. 
Har bir tur evolyutsiya jarayonida sifat jihatdan farq qiluvchi markaziy bosqich 
hisoblanadi. Har bir turda alohidalashgan xilma-xil mexanizm mavjud. Shu sababli u 
boshqa genofondlardan genlar o`tishini bartaraf etuvchi himoyalangan genofondga 
ega. 
Tur, bir tomondan, evolyutsiya natijasi sifatida bir butun, ma’lum muhitga 
moslashgan, boshqa turlardan genetik jihatdan chegaralangan turg`un sistema 
bo`lsa, ikkinchi tomondan, evolyutsiya jarayoni bosqichi sifatida u dinamik noaniq 
chegaraga ega va o`zgaruvchandir. Bu qarama-qarshilik dialektik xarakterda 
bo`lib, o`z mohiyati bilan ob’ektiv reallikni ifodalaydi. 
Tabiatda har bir tur populyatsiyalarga bo`linib ketadi. Ularning har biri u yoki 
bu biosenozga kirib, oziq zanjiri hamda energiya almashinuvida ma’lum rol 
o`ynaydi. Lekin go`yo mustaqil, o`zining evolyutsion taqdiriga ega bo`lgan 
populyatsiyalar o`zaro genetik bog`liq, vaqti-vaqti bilan irsiy material orqali o`zaro 
almashinib turadi. Bu genetik munosabat populyatsiyalarni yagona turga 
birlashtiruvchi jipslikni tashkil etadi. Mabodo, populyatsiyalar o`rtasidagi bunday 
munosabatlar, evolyutsion genetik «ko`prik»lar buzilsa, u holda uzoq muddatdan 
so`ng ular zaminida yangi turlar paydo bo`ladi.