G‘aznaviylar davlati tarixiga oid tarixiy manbalar

Gardiziy. XI asrning birinchi yarmida o‘tgan yirik tarixchi olim. G‘azniga (Afg‘oniston) tobe bo‘lgan va uning sharqiy tarafida joylashgan Gardiz qishlog‘ida tug‘ilgan. Hayoti va faoliyatiga oid boshqa ma’lumotga ega emasmiz. Gardiziy o‘z zamonida ham, keyin ham shuhrat topgan tarixchilardan. Bunga sabab uning "Zayn ul-axbor" (Tarixlar bezagi) nomli katta kitobi bo‘ldi. Asar 1049-1050 yillar orasida yozib tamomlangan va G‘aznaviylardan Sulton Abdurashidga (1049-1053 yy) taqdim etilgan.

"Zayn ul-axbor" asosan qadim zamonlardan (islomiyatdan avval o‘tgan qadimgi Eron podsholari zamonidan) to 1041 yilgacha, ya’ni G‘aznaviylar: Sulton Mavdud (1041-1050yy) bilan Sulton Muhammad (1030-1031, ikkinchi marta 1041 y) o‘rtasida, ya’ni 1041 yili Dinovarda bo‘lgan urushgacha Xurosonda bo‘lib o‘tgan voqealar haqida hikoya qiladi. Asarda ayniqsa Xurosonning arab istilosidan 1041 yilgacha bo‘lgan tarixi boshqa asarlarga qaraganda kengroq yoritilgan.

Gardiziy mazkur asarini yozishda yuqorida zikr etilgan as-Salomiyning "Kitob fi axbor vuloti Xuroson", al-Jayhoniyning "Ajoyib al-buldon", shuningdek, ibn al-Asir hamda ibn Xalliqon asarlaridan ham foydalangan.

"Zayn ul-axbor" rumliklarning madaniyati (dar ma’rifati rumiyon), turli xalqlarning diniy marosimlari va yil hisoblari, O‘rta Osiyoning turkiy aholisi va Hindiston haqida degan boblardan iborat. Asarning turli xalqlarning (musulmonlar, yahudiylar, nasrniylar, hindlar va b.) diniy marosimlari va yil hisoblari hamda Hindiston haqidagi boblari Abu Rayhon Beruniy asarlari, O‘rta Osiyoning turkiy aholisi haqidagi bobi esa qisman ibn Xurdadbeh Jayhoniy hamda ibn Muqaffa asarlariga tayanib yozilgan.

Gardiziyning ushbu asari Xuroson va O‘rta Osiyoning arab istilosidan to XI asrning o‘rtalarigacha bo‘lgan siyosiy tarixini o‘rganishda muhim o‘rin tutadi.

Asarning forscha matni eronlik sharqshunos olimlar Mirzo Muhammadxon Kazviniy (1937 y), Muhammad Nozim (1928 y) hamda Said Nafisiy (1954 y) tomonidan chop etilgan. To‘la nashri 1969 yili Tehronda chop etildi. Uning turkiy xalqlar haqidagi bobi rus tilida V.V.Bartold tomonidan 1900 yili nashr qilingan.¹

SHunday qilib, G‘aznaviy davrida bir qator muhim manbalar yaratilib, bugungi kunda ular asosida O‘zbekiston tarixining muhim sahifalarini xolisona yaratishga imkoniyatlar vujudga kelgan.

1¹ Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари.- Т.,1991

1¹ Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари.- Т.,1991

2² Бартольд В.В. Сочинения. Т.1.-М., 1951. С. 137

3³ Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари.- Т.,1991

1¹ Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари.- Т.,1991

1¹ Қаранг: Эрбўтаева Ў. Манбашунослик фанидан зпт асосида ёзилган маъруза матнлари.- Гулистон, 2001.

1¹ Абу-л-Фазл Бейхаки. История Масъуда. – М., 1962

1¹ Эрбўтаева Ў. Манбашунослик фанидан ЗПТ асосида ёзилган маъруза матнлари.- Гулистон, 2001

1¹ Эрбўтаева Ў. Манбашунослик фанидан ЗПТ асосида ёзилган маъруза матнлари.- Гулистон, 2001

1¹ Арендс А.К. Комментарии. к «Истории Масъуда» Абу-л-Фазла Бейхаки – М., 1962

2² История Масъуда- М., 1962

1¹ Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари.- Т.,1991

1¹ Аҳмедов Б. Ўзбекистон тарихи манбалари.- Т.,1991

2² Саидқулов Т. Ўрта Осиё халқлари тарихи тарихшунослигидан лавҳалар.- Т.:Ўқитувчи, 1993.

1¹ Саидқулов Т. Ўрта Осиё халқлари тарихи тарихшунослигидан лавҳалар.- Т.:Ўқитувчи, 1993.

1¹ Саидқулов Т. Ўрта Осиё халқлари тарихи тарихшунослигидан лавҳалар.- Т.:Ўқитувчи, 1993.

1¹ www.vostlit.narod.ru

1¹ Ўзбек педагогикаси антологияси. 1 том.- Т.:Ўқитувчи, 1995