G‘aznaviylar davlati tarixiga oid tarixiy manbalar

Mahmud Qoshg‘ariy. XI asrda o‘tgan yirik tilshunos olim. Mahmud Qoshg‘ariy Qoraxoniylar xizmatida bo‘lgan nufuzli turk beklaridan birining oilasiga mansub bo‘lib, 1029-1038 yillar orasida taxminan Barsg‘onda tug‘ilgan, lekin umrining ko‘p qismini Bolasog‘un, Koshg‘ar, Bag‘dod va boshqa shaharlarda o‘tkazgan. Mahmud Koshg‘ariy o‘zining turkiy tillarga bag‘ishlangan ikki muhim asari bilan mashhur.

Bulardan biri "Javohir an-nah’ fi lug‘at-it turk" (Turk tili sintaksisi asoslari) nomi bilan ma’lum. Afsuski, bu muhim asar saqlanmagan. Olimning ikkinchi asari "Devonu lug‘at at-turk" (Turkiy so‘zlar lug‘ati) dir. Bu asar 1071-1077 yillar orasida yozib tamomlangan va xalifa Muqta’diyga (1075-1094 yy) bag‘ishlangan. Asar muallifning turk qabilalari va urug‘lari orasida yurib to‘plangan materiallari asosida yuzaga kelgan.

Lug‘atning tarix fani uchun qimmati shundaki, unda har bir turkiy qabilalar (bijanaq - pecheneg, qipchoq, o‘g‘iz, yamoq, boshqird, basmil, qoy, aboqu, tatar, qirg‘iz, chigil, tuxsi, yag‘mo, uyg‘ur, irg‘oq, joruh, jumul va b.) ular beligalri (tamg‘alari), turar joylari hamda ijtimoiy-siyosiy hayotda tutgan o‘rni atroflicha ko‘rsatib berilgan. Mazkur asar Markaziy Osiyoning turkiyzabon xalqlari tarixini, jumladan, o‘zbek xalqining etnik tarixini o‘rganishda muhim manbalardan biri hisoblanadi. "Devonu lug‘at at-turk"ning yagona qo‘lyozma nusxasi hozir Istanbulda saqlanmoqda. Asarning arabcha matni 1915-1917 yillari uch jildda Istanbulda, mukammal o‘zbekcha tarjimasi (tarjimon S.M.Muttalibov) esa 1960-1963 yillari Toshkentda chop etilgan