Gapning uyushiq va ajratilgan bo'laklari

Ajratilgan kesim o‘zidan oldin kelgan kesimni izohlaydi: 1) fe’l-kesim: Men uni ko‘ndirishga harakat qildim, yalindim, yolvordim, hatto tiz cho‘kdim. 2) ot-kesim: U shoir – inson ruhining bilimdoni.
Ajratilgan ega o‘zakdan oldin kishilik olmoshlari, ot va otlashgan so‘zlar bilan ifodalanib kelgan egani izohlaydi: Biz, yoshlar, buni esdan chiqarmasligimiz kerak.

Ajratilgan izoh bo‘laklarda tinish belgilarining ishlatilishi

• Yozma nutqda izoh bo‘laklar ko‘pincha vergul va tire bilan ajratiladi:
• 1) Izoh bo‘laklarning o‘z ichida vergul bo‘lsa, ikki tomoniga tire qo‘yiladi: Endi odamlar –otliq, piyoda, yosh-qari – uchray boshladi.
• 2) Ajratilgan bo‘lak kengayib, uyushib, gap oxirida kelsa, undan oldin tire qo‘yiladi: Mening o‘z muhabbatim bor – toza va musaffo!
• 3) Bosh kelishikdagi kishilik olmoshini izohlagan bo‘laklardan avval tire, keyin vergul qo‘yiladi: Men – Fozilova Fotima, VII sinfda o‘qiyman.
• 4) Yozma nutqdagi: Otam – Ilyos Tohirov, zavodda ishlaydi, kabi gaplarda ham shunday.

AJRATILGAN BO’LAKLI GAPLAR

• Gapning ikkinchi darajali bo’laklari fikrni odat-dagiga qaraganda kuchli, ifodali, ta’sirli qilib berish, bu bo’-lakni mazmun jihatidan kuchaytirish, grammatik jihatdan mus-taqil holga qo’yish (nisbiy mustaqillik) uchun maxsus intonatsiya bilan, pauzalar bilan ajratiladi. Masalan: Onam, mehribonim, keldi.
• Bu misoldagi mehribonim bo’lagi onam bo’lagining aniqlovchi-sidir: mehribon onam. Bu aniqlovchini aniqlanmishdan keyin keltirib, uni ikki tomondan maxsus pauza bilan, maxsus intonatsiya orqali ajratib aytish natijasida shunday o’zgarishlar hosil bo’ldi:
• Bu bo’lakning mazmun ahamiyati avvalgiga nisbatan kuchay-di: uning mazmuni ta’kid bilan berildi, unga diqqat kuchayii-rildi.
• Buning natijasida u bo’lak avvalgi holatdagiga nisbatan (mehribon ona) kuchaygan ayrimlik va mustaqillikka (nisbiy mustaqillikka) ega bo’ldi: mehribon ona birikmasida birinchi so’z ikkinchi (bosh — hokim) so’zga tobe, qaram, u bilan zich bog’-langan: onam, mehribonim konstruktsiyasida esa keyingi so’zning o’zi ayrim tasdiqni bildirish darajasiga borib qolgan. CHog’ish-tiring: Mehribon onam keldi — Onam, mehribonim, keldi.— Onam keldi, u mehribon. Demak, bu aniqlovchi predikativlik elementi-ga — yarim predikativlikka ega.
• Aniqlovchining ajratilishy fikrni emoshyunallik bilan, ifodali, ta’sirli qilib berishga xizmat qiladi.