Galileyning nisbiylik nazariyasi. Inersial va noinersial sanoq tizimlari

GALILEYNING NISBIYLIK NAZARIYASI. INERSIAL VA NOINERSIAL SANOQ TIZIMLARI

Reja:

1. 
   Galılyenıng nisbiylik nazariyasi. Noinersial sanoq tizimlari.
   

2. 
   Inersiya kuchi.Inersiya sanoq tizimlari. Galiley almashtirishlari
   

3. 
   Enishteyin pastulatlari . Lorens almashtirishlari .Reliyastivtik mexanikada tezliklarni qo’shish
   
4. 
   Lorens almashtirishlari xarakat tenglamsi bilan invariantligi
   

Galileyning nisbiylik prinsipi — Nyutonning klassik mexanikasida barcha inersial sanoq tizimlarining fizikaviy teng huquqlilik prinsipi. Bu holat mexanika qonunlari birday boʻlganida namoyon boʻladi. Biror inersial sanoq tizimida oʻtkaziladigan har qanday mexanik tajribalar asosida muayyan tizim tinch holatda yoki tugʻri chiziqli tekis harakatda ekanligini aniqlab boʻlmaydi. Bu holatni birinchi boʻlib 1636-yilda Galileo Galilei aniqlagan.
Moddiy nuqtaning harakati nisbiydir: uning holati, tezligi, trayektoriyasining shakli ushbu harakat qaysi inersial sanoq tizimi (sanoq jismi)ga nisbatan qaralishiga bogʻliq. Shuning bilan birga, klassik mexanika qonunlari barcha inersial sanoq tizimlarida birday boʻladi. Mexanik harakatning nisbiyligi va mexanika qonunlarining turli inersial sanoq tizimlarida birday bulishi Galilei nisbiylik prinsipi mazmunini tashkil qiladi. Matematik jihatdan Galilei nisbiylik prinsipi mexanika tenglamalarining harakatlanayotgan nuqtalar koordinatalarini (vaqtning ham inersial sanoq tizimidan boshqasiga oʻtishdagi almashtirishlarga — Galilei almashtirishlariga nisbatan invariantligini ifodalaydi (qarang Nisbiylik nazariyasi).
Shu sababli Galilei almashtirishlarida yuqoridagi tenglama oʻzgarmaydi. Bu tenglama Galilei nisbiylik prinsipining matematik ifodalanishidir. Galilei nisbiylik prinsipi jismlar yoruglik tezligiga nisbatan ancha kichik tezliklar bilan harakatlangan hol uchungina oʻrinli. ~ s boʻlgan hollarda Galilei almashtirishlari Lorens almashtirishlari bilan almashtirilishi lozim.

Inertsial sanoq tizimlari. Galiley almashtirishlari

Jismning harakati va tinch holati biz kuzatayotgan sanoq tizimlariga nisbatan nisbiy tushunchalardir.

Bir-biriga nisbatan tekis va to‘g‘ri chiziqli harakat qilayotgan sanoq tizimlarning birida Nyuton qonunlari bajarilsa, bunday sanoq tizimlar inertsial sanoq tizimlarideb ataladi.
Oddiy misolda bir inertsial tizimdagi nuqta koordinatalaridan ikkinchi tizimdagi koordinatalarga o‘tish formulalarini keltirib chiqarishga harakat qilamiz. Shartli tinch holatda ^{bo‘lgan K sanoq tizimiga nisbatan 0X o‘qi bo‘ylab }o^{=const tezlik bilan harakatlanayotgan K} sanoq tizimini olamiz (13 - rasm). t=0 momentda ikki sanoq tizimi bir-birining ustiga tushadi.

Bir-biriga nisbatan tekis va to‘g‘ri chiziqli harakat qilayotgan inertsial sanoq tizimlari

t vaqtdan so‘ng K - tizimdagi qandaydir M nuqtaning koordinatalari M (x, u, z) bo‘lsin.


K - sanoq tizimida esa, bu nuqtaning koordinatalari

x  x^ ₀  t _,
y^  y _,
z^  z _,

K ^  K

Natijada


x  x^ ₀  t _,


y  y^{ ,}


z^  z _,


t  t^

ga ega bo‘lamiz. Har ikki tizimda vaqt bir xil o‘tadi ^t
 t^{ .}

Bular Galileyning koordinatalarni almashtirish ifodalari yoki klassik mexanikaning