Галактикадан ташкари астрономия

7. МАГЕЛЛАН БУЛУТЛАРИ ФИЗИКАСИ
 
 
Массаси катта ҳисобланган галактикалар кўп ҳолларда ўз табиий 
йўлдошларига эга. Бу йўлдошлар ҳам сўзсиз галактикалар бўлиб, улар 
одатда нотўғри ёки эллиптик синфларга тааълуқли. Тадқиқотларга кўра, 
бундай каррали системалар узоқ давр мобайнида барқарор бўла 
олмайди. Аслида система эволюцияси унинг аъзоларининг нисбий 
массаси ва қатор бошқа физик параметрларига боғлиқ. Албатта, ҳар бир 
ҳол алоҳида таҳлил этилиши зарур. 
Магеллан булутлари осмоннинг жанубий ярим шари объектлари 
ҳисобланиб, XVI-асрга қадар улар «Кап булутлари» номи билан маълум 
эдилар ва денгиз кемаларини бошқаришда ҳамда навигация 
масалаларида фойдаланилган. 1518-1520 йилларда машҳур Фердинанд 
Магеллан кемада сузиб Ерни айланиб чиқиш борасида жанубий ярим 
шар осмонида Ой ўлчамига нисбатан бири ўн, иккинчиси беш маротаба 
катта бўлган булутларни кузатган. Уларнинг ташқи шакли нотўғри 
экани ва Ернинг жанубий қутби билан таҳминан тенг томонли учбурчак 
ҳосил қилиши каби фикрлар Ф.Магелланнинг ёрдамчиси ва тарихчи 
олим А.Пигафетта томонидан ёзиб қолдирилган. Ушбу саёҳатда 
Магеллан ўлгани муносабати билан Европага қайтиб келган Пигафетта 
бу булутларни Магеллан хотирасини қолдириш мақсадида унинг исми 
билан аташни биринчи бор таклиф қилган. Бу булутлар фотосуръати 
бир неча минутлик экспозиция билан олинса, улар ўлчами аслида ўрта 
ҳисобда яна 2,5 баробар катта эканини кузатиш мумкин. Магелланнинг 
Кичик Булути (МКЧБ) ёрқинлиги жиҳатидан унинг Катта Булути 
(МКТБ)дан таҳминан тўрт маротаба ҳира. Радиоастрономик 
кузатувларга кўра, λ қ 21 см тўлқин узунликда бу икки булут нейтрал 
водороддан ташкил топган умумий қобиқ билан ўралган бўлиб, улар 
орасида водород газидан иборат «кўприк» мавжудлигини кўрамиз. 
Демак, уларни қўшалоқ нотўғри галактикалар деб ҳисоблаш лозим. 
Бизнинг Галактикамиз симметрия текислигининг четки қисмида 
жойлашган водород эса ушбу булутлар томонига қараб эгилган, яъни 
Галактикамиз билан Магеллан булутлари орасида ҳам сийрак моддий 
кўприк мавжуддир ва улар биргаликда физик боғланган уч каррали 
галактикани ташкил этадилар. МКТБнинг биздан қарама-қарши 
томонига юлдузлардан иборат спирал тармоққа ўхшаш шахобча 

---

кузатилади. Демак, биз томонга шунга ўхшаш ва анча ривожланган 
спирал тармоқ йўналган бўлиши керак. 
МКТБнинг кўндаланг ўлчами 10 кпк бўлиб, ички қисмида узун 
улагични кузатиш мумкин. МКЧБ ўлчами эса 2,2 кпк бўлиб, унда на 
спирал тармоқ ва на бирор улагич кузатилади. Бу булутлар орасидаги 
масофа 20 кпк. Таркибидаги юлдузлар турларига қараб, МКТБ асосан 
юлдузларнинг 1-тур туркумига кирувчи (қайноқ гигантлар, спектри О ва 
В бўлган юлдузлар, узун даврли цефеидалар ва бошқалар) объектлардан 
ташкил топгани учун у нотўғри галактикаларнинг IrI синфига 
тааълуқли. МКЧБ эса кўпроқ юлдузларнинг 2-тур туркумига кирувчи 
(қисқа даврли цефеидалар, қизил гигантлар ва б.) объектлардан иборат 
бўлгани сабабли IrII синфига киради. 
8-жадвал 
Майдони 
Кўринма 
юлдузий 
катталиги