G’alaba ko’ship qoniwlar

Tema : Mong’ollar mamleketi
Mong’ollar a’yyemnen Qubla Sibir,Manjuriya ha’m Mongoliyada jasap kelgen.Monǵollarda áyyemgi dástúrler,diniy iseniminde bolsa ata-babalar ruwxına sıyınıw, shamanlıq kóz qarasları kúshli saqlanıp qalǵan edi. Biraq XII a’ II yariminda ja’miyetlik qatinasiqlarinda mu’lklik qatlamg’a bo’liniw ku’sheye basladi. Urıwshılıq jámáátleri óz aldına kóshpeli xojalıq – ayllarǵa bólinedi. Kópshilik ruw baslıqları bolǵan noyanlar – óz urıwlaslarınan nókerler alıp áskeriy bólimsheler dúzedi. A’skeriy qa’wim awqamlarin xanlar basqarg’an. Olardin’ quriltaylarinda: uris,pitim, awqam du’ziw,xandi saylaw siyaqli ma’selelerdi sheshedi.
O’z ara urislarda Timushin (1155-1227) jen’ip shig’ip 1206-j Onon daryasi boyinda Shing’isxan (ku’shli,qudretli,taza) atag’in aladi. Qaraqurım qalasi paytaxt boladi. A’skerlerdi ju’zbasi,min’basi,tumenbashi basqarg’an. Ko’shpeli sharwashiliq penen shug’illang’an mong’ollardin’ tiykarg’i mashg’ulati talanshiliq atlanislari edi.
Otawdi ornatiw ushin bir saat,al jiynap tu’yelerge ju’klew ushin onnan da kem waqit sarplag’an. Mong’ollardin’ en’ jaqsi ko’rgen qurali oq jay edi.Tiykarinan nayza ha’m qilish penen qurallang’an. Ha’r bir ko’shpelinin’ qolinda arqan boliwi kerek edi. Diywaldi buziwda palaqpanlardan paydalang’an. Armiya tiykarinan 3 bo’limge bo’linge: Oray ha’m eki qanat. Urıs waqtında oray jalǵanǵa shegingen,sonda dushpan armiyası olardıń izinen quwǵanda qanatlar hújimge ótken. Shin’g’isxannin’ iqtiyarinda “keshik” degen gvardiya ayriqsha jag’daylarda isletilgen.
1) Uristi ustaliq penen basqariw, 2) ku’shli ha’m intizamli atli armiyanin’ boliwi, 3) qon’si ellerdegi siyasiy pitiran’qiliq mong’ollarg’a urista jen’isler keltirgen. Ol 1211-jildan arqa Qitayg’a uris baslaydi. Jetisuw ha’m Shig’is Tu’rkistang’a 1218-j, Xorezmge 1219-1221 jj atlanislar sho’lkemlestirdi. Awg’anistan,Shig’is Iran basip alinip, Kavkaz arqali 1223-j Deshti Qipshaqqa shig’adi. 1223-j Kalka daryasi boyinda qipshaqlardin’ awqamlasi sipatinda kelgen ruslardi jen’edi. 1224-j Shıńǵızxan mámleketti 4 ulına; Jojı,Shıǵatay,Oqtay,Tuluǵa bólip beredi. Oqtay Shńǵızxannin’ miyrasxori boldi.