Gaipnazarov tahiritdin sidikovich irgasheva durdona yakubdjanovna

KIRISH
Moddiy ishlab chiqarishda yoki aholiga xizmat ko‘rsatish so- hasidagi (xizmat ko‘rsatayotgan) ixtiyoriy firmaning iqtisodiy faoli- yatining asosiy maqsadi foyda olishga qaratilgan. Bunday maqsadga erishish ko‘p qirrali masala bo‘lib, u firmadagi barcha xodimlarning ijod qilish qobiliyatiga bog‘liq. Qo‘yilgan masalani yеchish uchun ishlab chiqarish jarayonining har bir qatnashuvchisi rahbardan tortib to oddiy xodimgacha o‘zini ishlab chiqarish sohasidagi o‘rnida op­timal (to‘g‘ri, eng yaxshi) qarorlar qabul qila olishi muhim o‘rin tutadi. Ixtiyoriy mutaxassisning asosiy masalasi (vazifasi) dastlabki holatdan (vaziyatdan) boshlab imkoniyati boricha optimal qaror­lar qabul qilishdan iborat. Bu masalani (vazifani) samarali bajarish uchun ma’lumotlar bazasi asosida yaratiladigan kompyuter axborot tizimlarini ishlatish lozim.
Ma’lumotlar bazasini yaratish nazariyasi fani yosh sohalardan hisoblanadi. Lekin shunga qaramay bugungi kunda ma’lumotlar bazasi axborotlarni qayta ishlashning avtomatlashtirilgan tizimlari yo‘nalishlari, jumladan sun’iy intellekt tizimlari, ekspert tizimlari, konstruktorlik va texnologik loyihalashning avtomatlashtirilgan ti­zimlari va boshqalarning asosi bo‘lib hisoblanadi.
Darslik 3 qismdan iborat:

• 
  Birinchi qism (I—III boblar), ma’lumotlar bazasini tashkil qi­lish va loyihalashning nazariy asoslariga bag‘ishlangan.
  
• 
  Ikkinchi qism (IV-VII boblar), Microsoft firmasining ama- liy-dasturiy vositasi ACCESS, Visual Basic for Application, SQL texnologiyalari yordamida ma’lumotlar bazasini ishlab chiqish texnologiyasiga bag‘ishlangan.
  
• 
  Uchinchi qism (VIII bob), ma’lumotlar bazasi va internet tex- nologiyalariga bag‘ishlangan.
  

I BOB. MA’LUMOTLAR BAZASINI LOYIHALASH ASOSLARI

1. 
   Ma’lumotlar bazasi asosidagi avtomatlashtirilgan axborot tizimlari
   

Zamonaviy ishlab chiqarish va biznes taraqqiyotini avtomat­lashtirilgan axborot tizimlarini (AAT) yaratmasdan amalga oshirib bo‘lmaydi. AATning asosiy vazifasi — foydalanuvchiga optimal qarorlar qabul qilish uchun zarur bo‘lgan ishonchli axborotlar- ni tayyorlab berishdan iborat. Hozirgi vaqtda ishlab chiqarishni boshqarish va biznesning hech bir masalasini AAT ishlatmasdan bajarib bo‘lmaydi. Bularga bozorning tahlili va yangi mahsulot- larning konstruksiyasi va texnologiyasini tayyorlash; mahsulot- larni tayyorlashning texnologik jarayonlarini ishlab chiqarishni boshqarish tizimlari va boshqalar kiradi.
Bugungi kunda ixtiyoriy mutaxassisning ixtiyoriy faoliyatini birorta qaror qabul qilish tizimi deb qarash mumkin. Shuning uchun u ishonchli axborotlarga suyanishi kerak. Shunday qilib, axborot tizimlarining muhim funksiyalaridan biri boshqarish ja- rayonlarining axborot ta’minotini yaratishdan iborat. Bunday ti- zimlar boshqaruvchi axborot tizimlari deyiladi va ular odatda o‘z tarkibiga katta va murakkab ma’lumotlar bazalarini oladi.
AATni tor ma’noda ba’zi bir amaliy masalalarni yechishda ishlatiladigan apparat va dasturiy vositalar majmuasi deb ham tushunamiz. Masalan, tashkilotlarda ishlaydigan kadrlarni hi- sobga olish va kuzatish, omborxona yoki omborlardagi material va tovarlarni hisobga olish va nazorat qilish, buxgalteriya masala- larini yechish va boshqalar.
AATning asosida ma’lumotlar bazasi (MB) yotadi. MB deganda, ma’lumotlarning shunday o‘zaro bog‘langan to‘plamini tushunamiz-ki, u mashina xotirasida saqlanib, maxsus ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimi dasturiy vositasi yordamida to‘ldirilishi, o‘zgartirilishi, takomillashtirilishi mumkin. Aniq ma’lumotlarni (masalani) hal qilishda inson real dunyoning u yoki bu soha- si bilan cheklanadi. Bunday hollarda faqat ba’zi bir obyektlarni o‘rganishgina qiziqish uyg‘otadi. Bunday obyektlarning majmuasi predmet soha deyiladi.
Obyekt bu ixtiyoriy predmet, hodisa, tushuncha yoki jarayon-
dir.
Barcha obyektlar atributlar bilan xarakterlanadi. Masalan, obyekt sifatida fakultet, kutubxona, kompyuter va boshqalarni qarash mumkin. Jumladan, kompyuter obyektining atributi si­fatida hisoblash tezligini, operativ xotira hajmi, o‘lchamlari va boshqalarni ko‘rish mumkin. Atributlarda saqlanadigan xabarlar ma’lumotlarning qiymatlari deyiladi. Masalan, operativ xotira hajmi — 128 MB, EHM hisoblash tezligi sekundiga 5 mln ta amal. Atributning shunday qiymatlari mavjudki, ular yordami- da obyektlarni identifikatsiyalash mumkin. Bog‘langan atribut- larning qiymatlarini birlashtirsak, ma’lumot yozuvlarini hosil qilamiz. Tartiblangan yozuvlarning majmuasi ma’lumot fayli deyiladi. Ma’lumotlarning nomlangan eng kichik birligi ma’lumot elementidir. U ko‘pincha maydon deb aytiladi va bayt hamda bit- lardan tashkil topadi.
Hozirgi kunda ma’lumotlar bazasi va ma’lumotlar bazasini boshqarish tizimining bir qancha ta’riflari mavjud (hisoblash texnikasi izohli lug‘ati). Jumladan: o‘rganilayotgan predmet soha obyektlarining holatini va ular orasidagi munosabatlarni akslantiruvchi ma’lumotlarning majmuasi ma’lumotlar bazasi deyiladi.
Amaliy dasturlar va chekli foydalanuvchilar tomonidan ma’lumot bazasiga keladigan murojaatlarni qayta ishlash im- koniyatlarini beradigan va ma’lumot bazasining (bir butunligini) yaxlitligini ta’minlaydigan, ma’lumot baza tilida qayta ishlash vositalariga ega bo‘lgan dasturiy ta’minot tizimi ma’lumot ba­zasining boshqarish tizimi deyiladi. Foydalanuvchilar tomonidan ma’lumotlar bazasini birgalikda ishlatish, yuritish, yaratish uchun mo‘ljallangan til va dasturiy vositalar majmuasi ma’lumot bazasi- ning boshqarish tizimi (MBBT) deyiladi.

2. 
   Ma’lumotlar bazasining modellari
   

Odatda ma’lumotlar bazasini tashkil qilishning uchta sinfini (modelini) farqlashadi: ierarxik (shajara), tarmoqli va relatsion. Bu yerda model tushunchasi ma’lumotlarga murojaatni va saqlashni tashkil qilishni mantiq darajasida sonli va sifatli baho- lash imkonini beradigan struktura (tuzilma) deb qaraladi. Boshqa- cha aytganda ma’lumot modeli, bu MBni ma’lumot elementlari to‘plami orasidagi bog‘lanish strukturalarini tasvirlovchi umumiy sxemadir.
Ma’lumotlarning ierarxik modeli. Ma’lumotlarning ierarxik modeli ierarxik (pog‘onali shajara) tuzilishga ega, ya’ni har bir element faqat bitta o‘zidan yuqorida joylashgan element bi­lan bog‘langan, lekin shu bilan birga unga o‘zidan quyida joy­lashgan bir yoki bir nechta element murojaat qilishi mumkin. Ma’lumotlarning ierarxik modelida aniq tushunchalar: «element» (tugun), sath va bog‘lanish ishlatiladi. Tugunda ko‘pincha birorta obyektlarning atributlari (belgilar) tavsiflanadi. Ierarxik model chizmada graf ko‘rinishida tasvirlanadi, ularning har bir uchi tu­gun hisoblanadi (1.1.1-rasm).
A(1)

Г Л A(1.1.1)

г Л A(1.1.2)

A(1.2.1)

A(1.2.2) V J

A(1.1)


A(1.2)