G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

Ildizning ikkilamchi tuzilishi.
Ildizning birlamchi tuzilishi ildizda 
ikkilamchi yon meristema tо‘qimasi kambiy va fellogenlarning paydo 
bо‘lishigacha davom etadi. Qiriqquloqlarda va bir urug‘pallali 
о‘simliklarning ildizlarida ikkilamchi meristemalar hosil bо‘lmaydi, 
shuning uchun ular birlamchi tuzilishlarni vegetasiyasini oxirigacha 
saqlaydi.
Ochiq urug‘lilar va ikki urug‘pallali о‘simliklar ildizlarida ildizning 
eniga kengayishini ta’minlovchi kambiy о‘z faoliyatini kо‘rsatib 
uzunasiga (tangental) bо‘linib ichkariga markaziy silindrga ikkilamchi 
ksilema (yog‘ochlik) elementlarini, tashqariga pо‘stloq tomon 
ikkilamchi floema (lub) elementlarini hosil qiladi. 
110

---

Har yilgi kambiyning faoliyati natijasida ildizda yil halqalari paydo 
bо‘ladi. Kambiyning faolligi turlicha namoyon bо‘ladi. Masalan sabzi 
о‘simligining kambiysi floemani, sholg‘om о‘simligida esa kambiy 
ksilemani juda faol hosil qiladi (50-rasm).
Mk 
а
1 
а
2 
v
b
49-rasm. Ildizning birlamchi tuzilish tiplari:
a
1
– a
2
– ildizning diarx tuzilishi (Baliqkо‘z); b – triarx (Astragal);
v – tetrax (Ayiqtovon). Shartli belgilar: Km – kambiy,
Mk – metaksilema, P – pо‘stloq, Pk – protoksilema, Ps – peretsikl,
R –rizoderma, End – endoderma. 
Pk
Ps
P
Mk
R
End
Ps
K
m
111

---

Lavlagi о‘simligida meristema zonasi floema va ksilemani hosil 
qiluvchi kambiyni juda kо‘p ishlab chiqaradi (50-rasm). 
Ikkilamchi kambiy bir yillik о‘simliklarda qisqa muddatda, kо‘p 
yilli о‘simliklarda esa uzoq polikambiallikni shakllantirib faoliyat 
kо‘rsatadi. Lekin poyaga nisbatan ildizda yil halqalarining hosil 
bо‘lishi sustroq boradi, shuning uchun ildizlarning yoshini yil 
halqalariga qarab hisoblashda qiyinchiliklar tug‘iladi. 
Ildizning pо‘stloq qismidagi doimiy tо‘qimalar ikkilamchi 
tuzilishda uzoq vaqt saqlanmaydi, о‘rniga periderma hosil bо‘ladi. 
Pо‘stloq meristema tо‘qimasi felogenning ish faoliyati va periderma 
hujayrasining chо‘zilishi natijasida ildiz eniga о‘sadi va 
yо‘g‘onlashadi (51-rasm). 
Ksilema va floema hujayralarning guruhlari oralig‘idagi kambiy 
qatlami avvaliga bir-birlaridan ajraladi. Keyinchalik protoksilema 
nurlari qarshisidagi perisikl hujayralari tangental bо‘linib ikkala 
kambiyni bir-birlari bilan birlashib birlamchi ksilema atrofida uzluksiz 
qavatlar hosil qiladi.
Perisikldan hosil bо‘lgan kambiyning qismi parenxima 
hujayralaridan iborat bо‘lib о‘tkazuvchi tо‘qimalar hosil qilishga 
qodir emas. Ular faqat birlamchi о‘zak nurlarining parenximasini hosil 
qiladi. Ildiz yо‘g‘onlashgan sari qо‘shimcha о‘zak nurlari - lub va 
yog‘ochlik nurlari hosil bо‘ladi. 
Perisikl hujayralarining tangental bо‘linishi natijasida fellogen hosil 
bо‘ladi va fellogen hujayrasi tashqi tomonga pо‘kakni hosil qila 
boshlaydi. 
Ochiq urug‘lilarni va ikki pallali о‘simliklarning hammasi ham 
ikkilamchi tuzilishga о‘tavermaydi. Ingichka uzoq yashamaydigan 
ildizlar hayotining oxirgacha kambiysiz о‘sadi. Ba’zi ikki pallali 
о‘simliklar ham kambiylarini yо‘qotadilar yoki ularda kambiy hosil 
bо‘lmaydi.