G. S. Tursinbayeva, G. M. Duschanova, J. S. Sadinov

Sitoplazma 
protoplastning bir qismi bо‘lib, hujayra qobig‘idan 
membrana - plazmalemma bilan vakuoladan ikkinchi membrana – 
tonoplast bilan chegaralangan. U tiniq, rangsiz kolloid holidagi modda 
hisoblanadi. Sitoplazma gialoplazmasida maxsus vazifalarni 
bajaruvchi plastidlar, Goldji apparati, endoplazmatik tо‘r, 
mitoxondriyalar va boshqa organoidlar (yunon. – organon – a’zo, 
eidos – tо‘r) joylashgan.
Sitoplazmaning negizini tashkil etgan biologik membrana zich 
yupqa parda holatida bо‘lib, fosfolipidlar va oqsillar – 
lipoproteinlardan tuzilgan. Biomembranalarning asosiy xususiyat-
laridan biri ularning yarim о‘tkazuvchanligi bо‘lib, moddalarni tanlab 
о‘tkazadi. Ba’zi moddalar juda tez oson, ba’zilari esa sekin qiyinchilik 
bilan о‘tadi. Bunday holatda sitoplazma va organoidlarning kimyoviy 
tarkibi katta ahamiyatga ega bо‘ladi. 
Plazmalemma.
Plazmalemma (lot. lemma – meva pо‘sti) 
sitoplazma membranasining tashqi yuzasi bо‘lib, hujayra pо‘stiga 
mahkam yopishib turadi va tashqi muhit bilan hujayra о‘rtasidagi 
moddalar almashinishida qatnashadi.
Sitoplazmaning asosiy xususiyatlaridan biri uning doimiy harakatda 
bо‘lishidir. Voyaga yetgan hujayralarning sitoplazmasi vakuola 
atrofida organoidlar bilan birgalikda bir yо‘nalishda harakat qiladi. 
Sitoplazma harakatining tezligi bir qancha (yorug‘lik, harorat, 
kislorod bilan tо‘yinishiga va boshqalar) omillariga bog‘liq. 
Gialoplazma.
Sitoplazmaning asosiy moddasi gialoplazma (gialos 
– oyna) bо‘lib, barcha organoidlarni bir-birlari bilan bog‘lanishni va 
о‘zaro ta’sirini ta’minlaydi. Sitoplazmada endoplazmatik tо‘r 
joylashgan bо‘lib, sitoplazma kanalchalarini yadro va qо‘shni 
hujayralar bilan bog‘laydi. Moddalar almashinuv mahsulotlari 
hujayraning turli qismlariga ana shu sistemalar bо‘ylab tarqaladi. 
Endoplazmatik tо‘r tuzilishiga kо‘ra 2 ga bо‘linadi: donador va silliq 
endoplazmatik tо‘r. Donador endoplazmatik tо‘rning asosiy vazifasi 
ribosomalar ishtirokida oqsil sintezlashda qatnashadi. Silliq 
20

---

endoplazmatik tо‘r esa uglevodlar, yog‘lar va gormonlarni sintezida 
qatnashadi. 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8 
9 
10 
11 
12 
13 
14