G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I

Tayanch so’zlar:
nuqta, punkt, geodezik punkt, shoxobcha,reper, marka, 
geodezik belgi, triangulyatsiya, trilateratsiya, poligonometriya, astronomiya, 
geografik kenglik, geografik uzoqlik, uzunlik, radiogeodeziya, kosmik geodeziya, 
tarmoq, bazis, paralaktik, magistral tayanch tarmoq. 
Nazorat savollari: 
1. Geodezik tayanch tarmoqlarining turlari. 
2. Geodezik tayanch tarmoqlari qanaqa uslublar bilan barpo etiladi? 
3. Geodezik punkt deb nimaga aytiladi? 
4. Triangulyatsiya, Poligonometriya uslubi. 
 
 

---

78 
7-BOB. JOYLARDA MASOFA O`LCHASH 
7.1. Joylarda masofa o`lchash maqsadi va mohiyati
Joylarda masofa o`lchash deb-yer yuzasida bir nechta nuqtalar 
mahkamlanib, ular orasidagi uzunlikni maxsus o`lchash asboblari bilan o`lchashga 
aytiladi. Masofalarni bevosita o‘lchashda turli mexanik o‘lchash asboblari 
ishlatiladi, po‘lat lenta, po‘lat ruletka, yumshoq materialdan ishlangan tasma ru-
letkalar, tros va invar materialdan yasalgan o‘lchov similar.Masofa o‘lchashining 
asosiy uslublari bo‘lib, bevosita-lenta, ruletka yoki vositali–elektromagnit va
elektron-optik masofa o‘lchash usullari qo‘llanilmoqda. 
Masofani bevosita o’lchash usulida masofa o’lchov asbobi bilan to’g’ridan-
to’g’ri o’lchanib, uzunligi aniqlanadi. Masofani bu usulda o’lchash uchun po’lat 
lenta, invar sim sim, ruletkalardan foydalaniladi. Bu asboblar: po’lat64 % temir va
invar 34% nikel qotishmasidan yasaladi. Po’latdan yasalgan o’lchov asboblari 
yordamida masofani 1:1000- 1:25000 aniqlikda, invardan yasalgan asboblar 
yordamida 1:25000-1:100000 aniqlikda o’lchash mumkin.
Masofani o’lchash asbobi yordamida to’g’ridan to’g’ri o’lchamasdan uning 
uzunligini boshqa natijalaridan foydalanib matematik formulalar asosida hisoblab 
topishgabilvosita (vositali)o’lchash deyiladi. Uchburchakning uchta burchagi va 
bitta tomonini o’lchash natijalaridan foydalanib, qolgan ikki tomonini sinuslar 
teoremasi asosida aniqlashni bunga misol qilib ko’rsatish mumkin bo`ladi. Bevosita 
o’lchash usulida masofa uzunligini 1:1000 – 1:25000 aniqlikda hisoblab chiqarish 
mumkin.
Joyda masofani bevosita va bilvosita o’lchash ancha murakkab ish 
hisoblanadi va bunga ko’p vaqt ketadi. Shuning uchun masofani o’lchashning 
osonroq yo’lini topish zarur bo’lib qolgan. Dalnomer deb ataluvchi asbob ixtiro 
qilinganidan keyin bu ish birmuncha osonlashdi. Masofani o’lchashda 
dalnomerlarning optik, svetodalnomer, radiodalnomer turlaridan va boshqa turlari 
ham foydalaniladi. 

---

79 
Keyingi yillarda masofani bevosita o’lchashda lazer nurlaridan ham 
foydalanilmoqda. Masofa optik dalnomerlar bilan 1:200 – 1:5000 aniqlikda, 
svetodalnomer va radiodalnomerlar bilan 1:10000 - 1:400000 aniqlikda o’lchanadi.