G. S. K u t u m o V a I. I. I n o g a m o V g e o d e z I ya va m a r k s h e y d e r L i k I s h I



Download 6,42 Mb.
Pdf ko'rish
bet57/203
Sana19.05.2023
Hajmi6,42 Mb.
#941315
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   203
Bog'liq
O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
 


82 
7.3. Masofani po’lat lenta bilan o’lchash va o’lchash aniqligi 
Joyda po’lat lenta bilan o’lchangan chiziqning uzunligi quyidagi formula 
bo’yicha hisoblab topiladi: 
D = l ∙ n + r; (7.4)
bu yerda: l-po’lat lentaning uzunligi;
n-lentaning chiziq bo’yicha yotqizilish soni;
r- ortib qolgan (lenta yetmay qolgan) masofa. 
Masofa 20 m li po’lat lenta bilan o’lchansa (7.4) formula mana bunday 
ko’rinishga kiradi: 
D = 20 ∙ n + r (7.5)
Masalan, joydagi (AB) chiziq uzunligi (7.3-rasm) po’lat lenta bilan 
quyidagicha o’lchanadi. Bir kishi lentani uning (O) shtrixini (A) nuqtadagi qoziq 
markaziga to’g’rilab ushlab turadi; ikkinchi kishi esa lentani (B) nuqtaga tomon 
tortadi va o’lchanayotga (AB) chiziq ustiga tarang yotqizilib, shpilkalaardan birini 
lentaning (O) shtrixiga (ilgaksimon kesigiga) to’g’rilab yerga qoqiladi-da, yana 
oldinga qarab yuradi. Lenta uchini (A) nuqtada o’lchab turgan kishi yerga qoqilgan 
shpilkaga yetib kelgach, oldinda borayotgan kishini to’xtatadi va lentaning 
ilgaksimon kesigini shpilkaga kiritadi; oldinda boruvchi kishi lentani (AB) 
chizig’iga to’g’rilaydi, tarang qilib tortadi va ikkinchi nuqtani shpilkaga qoqib 
belgilaydi. Shundan keyin orqadagi kishi birinchi shpilkani sug’urib oladi va 
ikkalasi oldinga qarab yuradi, to chiziq oxiriga (B nuqtaga) yetgunga qadar ish shu 
tartibda davom ettiriladi. Lentaning uchi oxirgi nuqtaga yetmasa, ya’ni lenta 
yotqizilganda masofa ortib qolsa, oxirgi shpilkadan lentaning (B)nuqtaga to’g’ri 
kelgan joyigacha bo’lgan masofagina hisoblanadi. Bunda lentaning metrli 
bo’limlaridan metr belgisi bo’yicha detsimetrlardan- ularni ko’rsatuvchi teshiklar 
 
7.3-rasm.Po`lat lenta bilan o`lchash 


83 
bo’yicha, santimetrlardan-shtrixli lentada ko’z bilan chamalab, shkalali lentada esa 
shkaladan sanoq olinadi. misolimizda lenta chiziq bo’ylab 6 marta yotqizildi va 6 
nuqtadan (B) nuqtagacha bo’lgan oraliq lenta uzunligidan qisqa, ya’ni 16,24 m 
bo’lib chiqdi. Shunda (AB) chiziqning uzunligi 
D = 20 × 6 + 16,24 = 136,24 m
bo’ladi. Po’lat lenta bilan masofa o’lchash aniqligi asosan joyning xarakteriga 
bog’liq. Masalan, shosse, trotuar, tekis yo’l va boshqa shu kabi joylar masofa 
o’lchash uchun juda qulay hisoblanadi. Butazor, ariq, zovur, kanal kesib o’tgan 
joylar, jarliklar, tog’ yonbag’ri va boshqa joylarda masofani o’lchash ancha qiyin. 
Shuning uchun po’lat lenta qulay joylardagina ishlatiladi. 
Po’lat lenta bilan masofa o’lchash aniqligiga joyning relyefi va xarakteridan 
tashqari, lentani komparirlashda yo’l qo’yilgan xato, lentaning chiziqqa to’g’ri 
yotqizilmaganligi, shuningdek olchangan masofaning gorizontal proyeksiyasini 
aniqlashdagi xato, masofa o’lchashda lentaning gorizontal va vertikal tekislik 
bo’yicha bo’lishi, temperatura farqiga qarab kiritiladigan aniqlik e’tiborga 
olinmaganligi, lentani komparirlashda va shu lenta bilan masofa o’lchashda uning 
bir xil kuch bilan tortilmaganligi va boshqalar ta’sir qiladi.
Po’lat lentani komparirlashdagi xatoning masofa o’lchash aniqligiga 
ko’rsatadigan ta’sirini kamaytirish uchun lenta vaqt-vaqti bilan va aniqlangan xato 
(±2 mm dan katta bo’lsa) masofani o’lchashda e’tiborga olinishi zarur. 
Masofani o’lchashda lentaning to’g’ri chiziqdan chetga chiqishi 15 sm dan 
ziyod bo’lmasligi kerak. Buning uchun po’lat lenta ko’z bilan chamalab yoki 
teodolit yordamida to’g’ri tortilishi zarur. Lentani komparirlashda va masofani 
o’lchashda tortish kuchi bir xil bo’lishi uchun dinamometrdan foydalaniladi. 
Masofani o’lchashda po’lat lentaning gorizontal va vertikal bo’yicha bukilishi 0,1 m 
dan oshlasligi lozim.
O’lchangan masofaning gorizontal proyeksiyasini hisoblashda yo’l 
qo’yiladigan xatoning salbiy ta’sirini kamaytirish uchun qiyalik burchagini 50’ 
gacha aniqlikda o’lchash zarur. Katta aniqlik talab etilmaydigan hollarda qiyalik 
burchagi 2 
o
dan ortiq bo’lsa, o’lchash natijasiga tegishli tuzatish kiritiladi.


84 
100 m va bundan qisqa masofalarni 20 m li po’lat lenta bilan o’lchaganda 
chiziqning ortib qolgan 20 m dan qisqa qismini po’lat lenta bilan o’lchagan ma’qul. 
Har qanday o’lchashlarda xato bo’ladi, shuning uchun masofaning to’g’ri yoki 
noto’g’ri o’lchanganligini bilish hamda o’lchash aniqligini oshirish maqsadida har 
bir masofa ikki marta (to’g’ri va teskari yo’nalishda yoki ikkita asbob bilan) o’lchab 
tekshirib ko’riladi. Ikki marta o’lchash natijalarining farqi o’lchash xatosi deb 
yuritiladi.
Turli sharoitlarda masofani po’lat lenta bilan o’lchashdagi nisbiy xato cheki 
tajriba yo’li bilan belgilangan. O’lchash juda qulay joylar (shosse, trotuar, tekis yo’l 
va boshqalar) uchun belgilangan chekli nisbiy xato- 1:3000; o’lchash qulay joylar 
(maysazor, haydalgan yer va boshqalar) uchun 1:2000; o’lchash noqulay joylar 
(butazor, ariq-zovur va jarliklar bo’lgan joylar, past-baland bo’lgan joylar, tog’ 
yonbag’rlari va hokazolar) uchun 1:1000. Masofani o’lchashdagi nisbiy xato shu 
sharoit uchun yo’l qo’yilgan chekli xato nisbiy xatoni 
√2
ga ko’paytirishdan chiqqan 
sondan kishik bo’lsa, ya’ni juda qulay sharoitdagi nisbiy xato 1:2000, qulay 
sharoitdagi nisbiy xato 1:1500, noqulay sharoitda esa 1:700-1:800 bundan ham 
kichik bo’lsa, masofa to’g’ri o’lchangan hisoblanadi. Masofani bir necha marta 
o’lchab olingan o’rtacha arifmetik miqdor masofaning haqiqiy uzunligi deb qabul 
qilinadi. 
Misol:
masofa qulay sharoitda ikki marta o’lchangan deylik. Lentaning 
taqqoslab tekshirilishini, temperaturani o’zgarishini hamda qiyalikni nazarda tutib 
kiritilgan tuzatishlarni hisobga olganda birinchi marta o’lchash natijasi D
1
=343,65 
m, ikkinchi marta o’lchash natijasi D
2
=343,45 m bo’lgan. Shunda o’lchash xatosi
∆D = 343,65 − 343,45 = 0,20 m
bo’ladi. ikki marta o’lchab olingan natijalardan hisoblab chiqarilgan arifmetik 
miqdor
D
o’rt
=
343,65 + 343,45
2
= 343,55 m 
Nisbiy xato 


85 
∆D
D
=
0,20
343,55
=
1
1781
Masofani qulay sharoitda o’lchashdagi chekli xato 1:1500 dir. Demak 
misolimizda o’lchash xatosi yo’l qo’yilgan darajadan cetka chqmagan va o’lchangan 
masofaning uzunligi 343,55 m ga teng. 

Download 6,42 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   53   54   55   56   57   58   59   60   ...   203




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish