G qarshiboyeva, J. Majidov, A. Sharafitdinov

)
 
lekin uddalay olmading. Sen kimni 
yordamga chaqirasan? 
4. Senda qiziqarli badiiy film uchun «N» chipta bor (oila a’zolari 
sonidan bitta kam). Uyda kim qoladi? 
5. Tasavvur qil, kimsasiz orolga tushib holding. Sen u yerda kim 
bilan yashashni xohlaysan? 
6. Sen qiziqarli loto sovg‘asini olding. Barcha oila a’zolaring 
o‘yinga o‘tirdi, biroq, kutilgandan bitta odam ortiqcha. Kim 
o‘ynamaydi? 
 
Natijalar tahlili
Talil qilish uchun quyidagilarni bilish zarur:
a) sinaluvchi bolaning yoshi; 
b) uning oila a’zolari tarkibi, aka-uka, opa-singillarning yoshi; 
v) agar imkon bo‘lsa, bolaning oilada, bolalar bog‘chasida yoki 
maktabdagi xulq- atvori haqida ma’lumotga ega bo‘lish.
Quyida taklif etilayotgan tahlil A. I. Zaharov (1982), V. Xyuls 
(Hulse W., 1951), J. Di Lis (Di LeoJ., 1973), L. Korman (German L., 
1964), R. Berns, S. Kaufman (Burns R., Kaufman S., 1972), K. 
Maxover (Machover K, 1949), shuningdek, metodika bilan amaliy 
tajriba va tadqiqotlarga ega (Xomentauskas GT„ 1982, 1984; 
Chomentauskas G., 1983) A. A. Bodalev va V. V. Stolinning ishlariga 
asoslanadi.
Rasm tahlilini shartli ravishda uch qismga bo‘lamiz:
1. «Oila rasmi» tuzilmasining tahlili; 
2. Oila a’zolarining grafik tarzda namoyish qilish xususiyati 
tahlili. 
1.
 
Rasm chizish jarayoni tahlili 
 
1. «Oila rasmi»tuzilmasining tahlili va oilaning haqiqiy 
rasmi hamda chizilgan oilaning rasmi tarkibini solishtirish. 
Oilada emotsional maqbullikni boshidan kechirayotgan bola 
haqiqiy oilaning rasmini chizadi. Oilaning haqiqiy tarkibini buzib 
ko‘rsatish hamisha diqqat e’tiborda bo‘lib, buning ortida emotsional 
nizolar va oilaviy vaziyatdan qoniqmaslik yotadi. Rasmlarning 
so‘nggi varianti, ya’ni: a) umuman insonlar tasvirlanmagan; b) faqat 

---

114 
oilaga aloqador bo‘lmagan insonlar tasvirlangan. Bunday vazifadan 
himoyali tarzda qochish bolalarda kamdan-kam uchraydi. Bunday 
ta’sirlarning ortida ko‘p hollarda: a) oila bilan bog‘liq jarohatli 
qayg‘urish; b) rad etish tashlab ketilganlik hissi (yaqin atrofda oiladan 
internatga kelgan bolalarda bunday rasmlar tez-tez uchraydi) ; v) 
autizm; g) xavotirlikning yuqori darajasi, himoyasizlik tuyg‘usi; d) 
sinaluvchi bola bilan psixologning yomon aloqasi.
Amaliyotda oilaning haqiqiy tarkibida kamroq, namoyon 
bo‘luvchi chekinishlar bilan to‘qnashishga to‘g‘ri keladi. Bolalar 
emotsional yaqin bo‘lmagan, nizoli vaziyatni yuzaga keltiruvchi oila 
a’zolarining rasmini chizishni «esdan chiqarib», oila tarkibini 
qisqartiradi. Bola ularning rasmini chizmaslik orqali oiladagi 
emotsional muhitga mos kelmaydigan, ma’lum bir odamlar bilan 
bog‘liq salbiy emotsiyalardan qochadi. Oiladagi raqobatlarni kuzatish 
bilan bog‘liq aka yoki singil rasmini chizmaslik hollari tez-tez uchrab 
turadi.
Bola bunday usullar orqali ota-ona e’tibori va mehr-muxabbatini 
yetishmasligiga ramziy vaziyatda urg‘u beradi. Odatda nima sababdan 
u yoki bu oila a’zolarining rasmi chizilmaganligi kabi savollarga 
himoyalanish tarzida javob: chizmaganlik sababi «chunki joy 
qolmadi», «u o‘ynagani ketgan» va boshqalar. Biroq ba’zan 
ko‘rsatilgan savollarga bolalar emotsional ta’sirga boy bo‘lgan 
javobni beradi: «U urushyapti, shuning uchun xohlamadim», «U biz 
bilan birga yashashini xohlamayman» va boshqalar.
Ba’zi hollarda haqiqiy oila a’zolarining o‘rniga bola kichkina 
hayvonni yoki qushlarni rasmini chizadi. Psixolog hamisha bola ularni 
nimaga o‘xshatganligini aniqlashtirishi lozim (juda ko‘p hollarda 
«akanimi yoki singilnimi, oilada kimning ta’sirini kamaytirishga 
harakat qilsa» o‘sha insonni rasmini chizadi). Bola haqiqiy oilaning 
rasmini chizish o‘rniga hayvon oilasining rasmini chizish hollari 
uchrab turadi.
Rasmda bola o‘zining rasmini chizmasa yoki oila a’zolarining 
o‘rniga o‘zini rasmini chizishi katta ahamiyatga ega. Ikkala vaziyatda 
ham rasmni chizuvchi o‘zini oila tarkibiga kiritmaydi. Bu «birlik 
hissini yo‘qligi»dan dalolat beradi. Rasmda «Men»ni yo‘qligi rad 
etilganlik, qabul qilmaslik tuyg‘usini his etuvchi bolalarga xos. 
Rasmda faqatgina «Men»ni namoyon bo‘lishi rasmning boshqa 
mazmundagi tavsifiga bog‘liq holda turli psixik mazmunni bildiradi.

---

115 
Agar ko‘rsatilgan namoyishda o‘zini rasmini ijobiy chizishga 
(tana detallari sonining ko‘pligi, rangi, kiyimni bezatish, katta 
hajmdagi figura) qaratilgan bo‘lsa, bu birlashish tuyg‘usini 
shakllanmaganligi bilan bir qatorda aniq, bir egosentriklik, 
xarakterning isteroid qirralarini ko‘rsatadi. Agar rasmda kichkinagina 
kenglik tasvirlansa, sxematiklik namoyon bo‘lsa, rasmda rangli 
gamma va boshqa detallar salbiy emotsional fon hosil qilsa, rad 
etilganlik, tashlab ketilganlik hissi, ba’zan autistik fikrlarni 
mavjudligini tahmin qilish mumkin.
Oila tarkibini ko‘paytirish ma’lumot beruvchi hisoblanadi. 
Odatda bu oiladagi psixologik ehtiyojlarning qondirilmaganligi bilan 
bog‘liq. Misol uchun oiladagi yolg‘iz farzandlarning rasmini olish 
mumkin, ular oila rasmi tarkibiga begona odamlarni kiritadi. Oilaning 
tarkibiga qo‘shimcha ravishda o‘sha yoshdagi bolani rasmini chizish 
(qarindosh aka-ukalar, qo‘shni qiz va b.) teng huquqlilik, kooperativ 
aloqalarga bo‘lgan ehtiyojlarni bildiradi. Kichik bolalarni namoyish 
etishi yoki katta bolalar figurasini o‘zinikidan kichikroq chizishi 
liderlik sifatlarini amalga oshirish, boshqa bolalarga nisbatan 
boshqaruv pozitsiyasini egallash ehtiyojlarini qondirilmaganligini 
ko‘rsatadi.
Ota-onalarga qo‘shimcha ravishda (yoki ularni o‘rniga) chizilgan 
oila bilan bog‘lik bo‘lmagan kattalarni oilaga qo‘shilmasligini idrok 
etishni, bolani emotsional ehtiyojlarini qondira oladigan insonni 
qidirishini ko‘rsatadi. Oxirgi vaqtlarda ota-onalarning yashash uchun 
pul topish bilan bandliklari va farzandlaridan uzoqda ekanliklari 
sababli bolalar tarbiyasi bilan buvi va buvani shug‘ullanish hollari 
uchrab turibdi. Bunday vaziyatlarda bolalar ota-onasining o‘rniga buvi 
va buvani rasmini chizadi, buning oqibatida bola shaxsining 
jarohatlanishi, ota-ona va bola munosabati deprivatsiyasi kuzatiladi, 
ayniqsa bolalar ona bilan ayrilganlarida iztirob chekadilar.