G qarshiboyeva, J. Majidov, A. Sharafitdinov

“Ahdning tug‘ilishi”
rivoyatida aynan shunday erka-tantiq 
farzand haqida so‘z yuritiladi: “Bir kishining yakka-yu-yolg‘iz 
farzandi bo‘lar ekan. Arzanda bo‘lgani uchunmi, u erka-taltang bo‘lib 
o‘sibdi. Kap-katta bo‘lsa ham bir ishning boshini ushlay demabdi, ota-
onasining yelkasida og‘ir yuk bo‘lib yuraveribdi.
Ota o‘g‘lini juda ko‘p hunar egalariga shogirdlikka beribdi, lekin 
arzanda biror kasbni egallash uchun hech yerda qo‘nim bilmabdi, 
ishga bo‘yin yon bermay juftakni rostlab qolar, jonining huzurini 
ko‘zlar ekan. Shunday bo‘lavergach, ota bolasini endi hunarga emas, 
savodxon-u mullo bo‘lsin deb, katta bir domlaga o‘qishga beribdi. 
Ilmning nozik va zahmatli talablariga arzanda o‘g‘ilning sabr va 
irodasi dosh berolmabdi. “Domlanikidan ham qochib uyga borsam, 
otam baribir meni qayergadir eltib beradi”, - deb o‘ylabdi arzanda va 
shahardan olisdagi xilvat yerlarga ketib qolibdi. Yo‘l yuribdi, mo‘l 
yuribdi. Bir o‘rmon chetiga yetib kelib, daraxt ostiga yonboshlabdi va 
atrofni diqqat bilan kuzata boshlabdi. Shu payt shundoqqina oyoqlari 
orasidagi chuqurcha ichiga tushib qolgan donni bir chumoli urinib 
tepaga chiqarayotganini ko‘rib qolibdi. Qizig‘i shunda ediki, chumoli 
jonivor donni ming mashaqqat bilan tepaga sudrar, don endi chuqur 
og‘ziga kelganda quyiga dumalab ketar, chumoli yana uni tishlab olib 

---

83 
yuqoriga tortar, don esa yana pastga dumalar edi. Bolaning butun 
fikri-zikri ana shu chumolida bo‘lib qolibdi. “Qani, oxiri nima 
bo‘larkin” - degan fikr bolani shu yerga mixlab qo‘yibdi. Kun 
peshindan o‘tibdi, hamon chumoli donni tortib, chuqur og‘ziga olib 
chiqaverar, bir bahya qolganda esa don yana sirpanib chuqurcha 
tubiga tushib ketaverarmish.
Kun bota boshlabdi. Biroq chumolining don uchun kurashi 
hanuz davom etaveribdi. Bola ham bu savdo bir yoqlik bo‘lmaguncha 
shu yerdan jilmaslikka qaror qilibdi.
Kun botay deganda, qarangki, mehnatkash, tirishqoq chumoli 
oxiri donni chuqurcha ichidan olib chiqishga muvaffaq bo‘libdi. Bola 
ham o‘zicha zahmatkash chumolini g‘alaba bilan tabriklagan bo‘libdi. 
Juda katta mehnati evaziga qo‘lga kiritgan nasibasini sudrab 
ketayotgan chumoliga havas bilan tikilib turgan arzandaga bu hodisa, 
negadir, qattiq ta’sir etibdi. "Oddiy chumoliki, bir dona yemish uchun 
kun bo‘yi tirishib mehnat qildi. Qanchalar qiyin bo‘lmasin, maqsadi 
yo‘lidagi ahdidan aslo qaytmadi. Shu chumoli oldida men kim degan 
odam bo‘ldim. axir!” - degan o‘y uning qalbini kemirib o‘tibdi. 
Chumolining harakatini ko‘rib, hamma muammo harakat bilan, 
g‘ayrat bilan hal etilishini bola qalban his etibdi. Arzanda ortiga 
qaytib, o‘z domlasi huzuriga kirib boribdi. So‘roqsiz ketib qolgani 
uchun ustozidan sidqidildan uzr so‘rabdi. Bola arzandalikning zararli 
xulq-atvorlarini o‘zidan soqit qilib, ilm chashmasiga sho‘ng‘ibdi”.
Oila, oilada farzandning o‘rni haqida ham qator xalq maqollarini 
aytib o‘tishimiz mumkin: “Oila tinch - yurt tinch”, “Oila qo‘sh ustunli 
ayvon”, "Bol - shirin, boldan bola shirin", “ Bola ko‘ngli - podsho”, “ 
Bola o‘nga kirsa, otasi songa kirar”, “Davlatning boshi - farzand", 
“Bola xondan ulug‘”, “Farzand baxti - ona taxti”, “Farzand - belning 
quvvati”, “Farzand kamoli - ota jamoli”, “Farzand boqqan ota, jonni 
qoqqan ona”, “Farzand - dilband, farzand - qanot”, “Farzanding - 
davlating, fazilati - ziynating” va h.
Shuningdek, oilada ota va onaning o‘rni haqida ham qator 
maqollar mavjud: “Ota - aql, ona - idrok”, “Ota - bilak, ona - yurak”, 
“Ona - daraxt, bola - meva”, “Onangni quyosh bilsang, otangni oy 
bil”, “Ota bola uchun taxt yasar, baxt yasay olmas”, “Otangga 
qilganingni bolangdan ko‘rarsan”, “O‘g ‘il-qiz yaxshi bo‘lsa, ota-ona 
xursand. O‘g‘il-qiz dono bo‘lsa, elu yurt xursand”.

---

84 
Har bir o‘zbek oilasida qarindosh-urug‘chilik munosabatlariga 
katta e’tibor qaratiladi, yoshlarga qarindoshlar bilan quvonchli 
kunlarni baham ko‘rish, qayg‘uli kunlarda hamdard bo‘lish kabi 
munosabatlar bolaligidanoq singdiriladi. Buni quyidagi xalq 
maqollarida ko‘rishimiz mumkin: “Borsang - qarindosh, bormasang - 
begona”, “Do‘st safarda bilinar, og‘a-ini - kulfatda”, “Oziqli ot 
xorimas, qarindoshli qarimas”, “Yeb-ichganda yot yaxshi, qayg‘u 
kunda - qarindosh”, “Inisi borning irisi bor”, “Onangni kaftingda 
tutsang, singlingni boshingda tut”, “Ota - xazina, aka-uka - tayanch” 
va h.
Ertaklarda ham ushbu masala keng yoritiladi. Masalan, “Aka -
uka” ertagida hikoya qilinishicha, “Aka-uka dehqonchilik qilishadi. 
Kech kuzda hosil yig‘im-terimini teng ikkiga bo‘lishadi. Kechasi uka 
o‘yga toladi: “Akam menga qaraganda katta ro‘zg‘or, kel, o‘z 
ulushimdan bir ozini akamnikiga qo‘shib qo‘yay”. Shunday qilib, 
kechasi akasiga bildirmay, o‘z ulushidan anchasini akasinikiga 
qo‘shib qo‘yibdi, so‘ngra ko‘ngli tinchib, uyquga ketibdi.
Bir vaqt akasining uyqusi qochib ketibdi. U o‘ylabdi: “Ukam 
kambag‘al, mendan boshqa yordamchisi yo‘q. Biz ko‘pchilik bo‘lsak 
ham, bor-yo‘qchilik unchalik bilinmaydi. Kel, ukam qiynalmasin - 
g‘allamdan bir ozini uning g‘allasiga qo‘shib qo‘yay”.
Aka o‘z ulushining anchasini ukasinikiga qo‘shib qo‘yibdi. 
Shundan keyingina ko‘ngli tinchib, uyquga ketibdi”.
Bu ertakning mazmunidan aka-ukaning bir-biriga bo‘lgan 
cheksiz mehrini his qildik va xalq pedagogikasida oilada farzandlar, 
aka- ukalarning bir-biriga mehribonligi, g‘amxo‘rligi, bir-birini 
qadrlashi eng avvalo oila tarbiyasining natijasi ekanligini isbotlovchi 
yuqoridagi kabi misollar juda ko‘pligiga amin bo‘ldik. Oilada 
bolalarni 
ma’naviy-axloqiy 
tarbiyalashda 
xalq 
pedagogikasi 
manbalariga kiruvchi milliy musiqa, qo‘shiqlar, raqs, tasviriy san’at 
turlari ham muhim ahamiyatga ega. Bola yoshligidan alla qo‘shig‘ini 
tinglab, o‘z ota-onasi, Vatani, xalqiga mehr-muhabbat ruhida 
tarbiyalanadi.
Shuningdek, 
oilada 
farzandlarga 
yog‘och, 
ganch, 
mis 
o‘ymakorligi, zargarlik, zardo‘zlik, kashtado‘zlik, kulolchilik, milliy 
liboslarni tikish kabi xalq amaliy hunarmandchiligi turlarini o‘rgatish 
orqali ularda mehnatga muhabbat uyg‘ota olgan, va buning natijasi 
o‘laroq, oilada nafosat va mehnat tarbiyasi amalga oshirilgan.

---

85 
Taniqli etnograf olim I. Jabborovning ta’kidlashicha, "Qadimdan 
o‘zbek oilalarida yoshiga, jinsiga va tabiatiga qarab bola tarbiyasiga 
alohida e’tibor berilgan. Masalan, o‘g‘il bolalarga yoshligidan otalar 
urug‘ining davomchisi, merosxo‘ri, oila or-nomusi va iftixori, 
himoyachisi, qizlarga nisbatan ustun turadigan erkaklik fazilatlarini 
ongiga singdirib, qizlarga esa bo‘lajak ona va uy bekasi vazifasini ado 
etuvchi shaxs sifatida tarbiya berishgan. Asta-sekin voyaga yetishi 
bilan o‘g‘il bola ota ta’sirida, qiz bola ona ta’sirida muayyan 
tartiblarga o ‘rgatila boshlangan. Odat bo‘yicha bolalar 6-7 yoshidan 
mehnatga o ‘rgatilib, dastavval yengil ishlarni, 10-12 yoshidan 
boshlab og‘ir xo‘jalik ishlarini bajara boshlaganlar. Bola tarbiyasiga 
ota-ona, mahalla, jamoatchilik, alohida e’tibor bergan, ayniqsa, 
ularning odob- ikromli bo‘lishi ko‘pchilikning diqqat markazida 
turgan”
14
.
Demak, xalq pedagogikasida hunar yuksak baholangan. Xalq 
og‘zaki ijodining barcha janrlaridagi qahramonlar faqat ma’lum bir 
kasb egasi bo‘lib qolmay, balki aqliy, jismoniy va m a’naviy 
kamolotga erishgan, o‘z davrining yetuk kishilari sifatida tasvirlanishi 
bunga yorqin dalildir.
Oilada ota-onalar o ‘z farzandlariga ma’naviy merosimiz bo‘lgan 
milliy urf-odatlar, an’analar, marosimlar, udumlarning o‘ziga xos 
xususiyatlari, ularning ijtimoiy, madaniy, tarbiyaviy ahamiyati va 
mohiyatini tushuntirib borishi ham barkamol shaxs tarbiyasida muhim 
ahamiyat kasb etadi. Yana shuni ta’kidlash joizki, milliy ong, milliy 
ruh aynan oilada ona tili orqali shakllanadi, bunga esa eng avvalo ota- 
ona mas’uldir.
Yuqoridagilarni muxtasar qilib aytganda, xalq pedagogikasining 
barcha manbalarida oila tarbiyasi, unda ota-ona, farzandlarning o‘rni, 
oilada tarbiya turlari, usullari va vositalari, oila ma’naviyatiga xalqona 
qarashlar juda keng va atroflicha yoritilgan bo‘lib, hanuzgacha o‘z 
ahamiyatini yo‘qotmagan. Demak, biz bu bebaho qadriyatimiz - xalq 
pedagogikasi 
manbalaridan 
farzandlarimiz 
tarbiyasida 
foydalanishimiz zarurdir.