G. N. Maxmudova innovatsion iqtisodiyot

II BOB. JAHON IQTISODIYOTIDA INNOVATSION 
JARAYONLARNING BOSQICHLARI VA MODELLARI 
 
2.1. Innovatsion jarayonning mohiyati va shakllari
Milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini modernizatsiya qilish, 
eksportbop mahsulotlar ishlab chiqarishni kengaytirish, diversifikatsiyalash, 
bank-moliya tizimi va sanoat tarmoqlari oʻrtasidagi integratsiyani 
rivojlantirish hamda mamlakat iqtisodiyotining barqarorligini ta’minlash 
orqali innovatsion rivojlanishga zamin tayyorlash dolzarb vazifalardan 
biridir.
3-rasm. Innovatsion faoliyatning mohiyati 
Rivojlangan mamlakatlarda innovatsiya jarayonni muvaffaqiyatli 
kechishi davlat va biznesning oʻzaro ta’sir modelida namoyon boʻldi.
Dastlab davlat innovatsion rivojlanish tashabbuskori sifatida namoyon 
boʻladi, uning strategiyasi, ustuvorligi, qoʻllab-quvvatlash shakllarini 
belgilaydi va start-up loyihalarni moliyalashtiradi.
Iqtisodiy adabiyotlarda innovatsiya nazariyalarini bir butun sifatida 
tadqiq etilgan ishlar juda ham kam uchraydi. Innovatsiya mavzusining 
evolyutsiyasiga nazar soladigan boʻlsak, adabiyotlar tahlili quyidagi tarixiy 
bosqichlarni aniqlash imkonini berdi: 

1910 - 1930 yy. – nazariyaning fundamental asoslari shakllanishi; 

1940 - 1960 yy. – avvalgi davr tayanch innovatsion gʻoyalarni 
rivojlantirish va batafsil oʻrganish; 

1970- yy.ning oʻrtasidan to hozirga qadar. 
Innovatsiyalarning fundamental asoslari shakllanishida “katta 
toʻlqinlar” nazariyasi asoschisi N.D. Kondratyevning tadqiqotlaridan 
boshlash toʻgʻriroq boʻlardi. Holbuki, u katta toʻlqinlar shakllanishida texnik 
Amaliyotga yangi takomillashgan ishlab chiqarishni joriy etish 
Mahsulot ishlab chiqarish xarajatlarining barcha turlarini qisqartirish 
Ishlab chiqariladigan mahsulotlar tan narxini pasaytirishda ularning
iste’mol va sifat xususiyatlarini doimiy ravishda oshirib borish 

---

21 
oʻzgarishlarning rolini aniq koʻrsatib bermagan boʻlsa-da, katta 
toʻlqinlarning koʻtarilishi chogʻida amalga oshmagan ixtirolar amalda oʻz 
ifodasini topishini nazarda tutgan. 
N.D. Kondratyev oʻzining tadqiqot faoliyati natijasida quyidagi asosiy 
holatlarni aniqlagan: 
•
sanoat ishlab chiqarishda almashinuv fazalari ketma-ketligining 
davriyligini aniqlagan; 
•
davrlarning koʻpligini isbotlagan; 
•
davrlar modelini ishlab chiqqan. 
Keyinchalik uning ilmiy qarashlariga Y. Shumpeter tomonidan 
qoʻshimcha kiritildi va u katta toʻlqinlarning paydo boʻlishida texnik 
oʻzgarishlar asosiy oʻrin tutishini asoslab berdi. 
Jamiyat va tabiat rivojlanishi qonuniyatlarini yaxlit holda, tizimlar rang 
barangligida anglash oldindan koʻra bilish uchun zarur asos va zamin 
hisoblanadi. Istalgan bir fanning asosiy funktsiyasi shundan iborat. Biroq bu 
har qanday yirik xoʻjalik, ijtimoiy va ekologik qarorlar qabul qilishda ham 
amaliy zarurat hisoblanadi. 
Boshlangʻich holatni baholash va undan foydalanishda ikki narsani 
inobatga olish zarur. Birinchidan, tabiiy qonunlardan farqli oʻlaroq ijtimoiy 
rivojlanish qonuniyatlari jamiyatning oʻzidagi tub oʻzgarishlar bilan 
birgalikda oʻzgarishi mumkin. Industrial jamiyatdan postindustrial jamiyatga 
oʻtish bulardan keyingisiga xos boʻlgan qonuniyatlar tizimini yangidan 
oʻrganib chiqish zarurligini koʻrsatadi 
Ikkinchidan, ijtimoiy qonun va qonuniyatlar tarkibi bir turda emas, ular 
ierarxik boʻlib, bilishning turli darajalarini aks ettiradi. Siklik dinamika 
qonuniyatlari tizim dinamikasidagi notekislikni, sikllar bosqichlarining 
almashish qonuniyatlari va tizimlar rivojlanish sikllarining oʻzini, 
jamiyatning innovatsion yangilanish jarayonining toʻlqinsimonligini ochib 
beradi. Bu davriy oʻzgarayotgan voqelikni anglashning ikkinchi bosqichidir. 
Bilishning oliy bosqichi - sotsiogenetika qonuniyatlari boʻlib, unda ijtimoiy-
iqtisodiy tizimlar dinamikasida nasliylik, oʻzgaruvchanlik va tanlov 
yigʻindisi (birikuvi) hisoblanadi. Sotsiogenetika qonuniyatlari tizimning 
innovatsion 
yangilanishi 
chuqurligi 
va 
sarhadlarini 
baholashga 
koʻmaklashadi.