G‘. N. Mahmudov

V- bob. YORITISH  VA YORUG‘LIK DARAKCHILARI TIZIMI 
 
5.1. UMUMIY MA’LUMOTLAR 
 
   Avtomobillarning  harakat  xavfsizligi,  ayniqsa  kunning  qorong‘i  qismida  va 
ko‘rinish yomon bo‘lgan hollarda, ko‘p jihatdan yorug‘lik asboblarining holati va 
tavsifnomasiga bog‘liq. Yorug‘lik asboblari yo‘lni yoritish, avtomobilning gabarit 
o‘lchamlari  haqida  ma’lumot  berish,  haydovchining  mo‘ljallagan  yoki  amalga 

---

 
209 
oshirayotgan  harakati  haqida  darak  berish,  davlat  raqami,  kabina,  kuzov  saloni, 
nazorat-o‘lchov asboblari, bagajnik va kapot ostini yoritish uchun xizmat qiladi. 
   Avtomobillarning  yorug‘lik  asboblari  yoritish  va  yorug‘lik  darakchilaridan 
tashkil  topgan.  Yorug‘lik  asbobining  optik  tizimi  lampa,  nur  qaytargich  va  nur 
tarqatgichdan iborat. 
   Lampa  yorug‘lik  manba  vazifasini  bajaradi.  Nur  qaytargich  paraboloid 
shaklida  bo‘lib,  lampadan  kichik  moddiy  burchak  ostida  chiqqan  yorug‘lik 
oqimini  to‘playdi  va  optik  o‘q  bo‘ylab  yo‘naltiradi.  Tiniq  materialdan 
tayyorlangan,  ichki  yuzida  linza  va  prizmalarga  ega  bo‘lgan  nur  tarqatgichda 
yorug‘lik oqimi vertikal va gorizontal tekislik bo‘yicha qayta taqsimlanadi. 
   Uzoq vaqt davomida  faralarning eng keng tarqalgan turi amerika lampa-farasi 
bo‘lib  keldi.  Uning  qismlarga  ajralmaydigan  optik  elementi  shishadan 
tayyorlangan  va  bir-biriga  kavsharlangan  nur  qaytargich  va  nur  tarqatgichdan 
iborat bo‘lib, uning ichki bo‘shlig‘i inert gaz bilan to‘ldirilgan. Nur tarqatgichning 
ichki qismiga bitta yoki ikkita cho‘g‘lanish tolasi joylashtirilgan. 
   50  yillardan  boshlab  Evropada  metall  shishali  optik  elementlar  keng  tarqalib, 
ularda yorug‘lik manbaini almashtirish mumkin bo‘ldi. Tok manbai sifatida oddiy 
yoki galogen lampalar ishlatilib, ular metall nur qaytargichdagi maxsus uyachaga 
o‘rnatiladi. 
   Avtomobilsozlik  sanoatining  rivojlanishini  keyingi  bosqichlarida  ishlab 
chiqarilayotgan  avtomobillarning  aerodinamik  tavsifnomalarini  yaxshilash, 
ularning  og‘irligini  kamaytirish  muhim  o‘rinni  egallamoqda,  chunki  bu 
ko‘rsatkichlar  yonilg‘i  tejamkorligini  oshirish  bilan  bevosita  bog‘liqdir.  Bu 
hozirgi  zamon  avtomobillarining  yorug‘lik  asboblarining  konstruksiyasini  va 
ularni  ishlab  chiqish  texnologiyasini  jiddiy  o‘zgarishiga  olib  kelmoqda. 
Avtomobillarning  aerodinamik  qarshilik  koeffisientini  kamaytirish,  faralarni 
vertikal  o‘lchamlarini  taxminan  ikki  marta  qisqartirilishini  talab  qiladi.  Buni 
amalga  oshirish  uchun  yorug‘lik  oqimi  juda  ham  to‘g‘ri  taqsimlanishini 
ta’minlash va faraning foydali ish koeffisientini oshirish zarur. Faralarning yangi 
konstruksiyalari 
nur 
qaytargich 
va 
nur 
tarqatgichlarning 
shakllarini 
murakkablashishiga  va  ularni  tayyorlash  uchun  zarur  qolipga  engil  tushadigan 
materiallarni (shisha, plastmassa) ishlatish zaruratini tug‘diradi. 
   Xalqaro  avtomobil  trassalarida  tashish  hajmlarini  oshishi  va  avtoturizmni 
rivojlanishi,  Birlashgan  Millatlar  Tashkiloti    qoshidagi  Evropa  Iqtisodiy 
Komissiyasi  (  BMT  YEIK  )  tarkibida  ichki  transport  bo‘yicha  qumita  tuzilishiga  
olib    keldi.  Bu    qumita    doirasida  1958  yilda  Jenevada  «Predmet  va  mexanik  
transport  vositalarining  qismlarini  rasman  tasdiqlashning  bir  xil  shartlari  va  uni 
o‘zaro  tan  olish  haqidagi  shartnoma»  imzolandi.  Bu  shartnomani  rivojlantirish 
borasidagi  unga  ilova  shaklida  bir  qator  qoidalar  ishlab  chiqildi.  Hozirgi  kunda 
Evropaning  22  davlati  shartnomani  imzolab  BMT  YEIK  tarkibi-dagi  ichki 
transport bo‘yicha qumitaga a’zo bo‘ldilar va ularga tegishli tartib ra-qami berildi 
(masalan, Olmoniya-1, Fransiya-2, Italiya-3, Niderlandiya-4, Buyuk Britaniya-11,  
Rossiya-22 va hokazo). 

---

 
210 
    O‘zbekiston    hozircha  bu  qumitaga  a’zo 
bo‘lmasa  ham,  lekin  Respublikamizda  ishlab 
chiqarilayotgan  avtomobillarning  yorug‘lik 
asboblariga taalluqli standartlarda BMT YEIK 
qoidalarining  talablari  hisobga  olinadi  va 
to‘liq bajariladi. 
   BMT  YEIK  qoidalari  talablariga  mos 
keladigan  avtomobil  yorug‘lik  asboblari 
rasmiy  xalqaro  tasdiqlanish  belgisini  oladi. 
Xalqaro 
tasdiqlanish 
belgisi 
(5.1-rasm) 
aylanma  shaklida  bo‘lib,  uni  ichiga 
E
  harfi 
yoziladi.  Belgi  yorug‘lik  asbobining  nur 
tarqatgichiga tushiriladi. Belgi tagida yoki uning yonida rasman tasdiqlanish tartib 
raqami  ko‘rsatiladi.  Belgi  tagida,  tartib  raqamining  ustida  gorizontal  ko‘rsatkich 
bo‘lishi  mumkin.  Fara  yo‘l  harakati  chap  tomonlama  tashkil  qilingan 
mamlakatlarda  (masalan,  Angliya,  Hindiston  va  hokazo)  ishlatish  uchun 
mo‘ljallangan bo‘lsa, ko‘rsatkich o‘ng tomonga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Agar farani 
yo‘l  harakatining  ham  chap  tomonlama  va  ham  o‘ng  tomonlamasiga  moslash 
imkoniyati  bo‘lsa,  ko‘rsatkich  ikki  tomonga  yo‘naltirilgan  bo‘ladi.  Yo‘l  harakati 
o‘ng  tomonlama  tashkil  qilingan  mamlakatlar  uchun  (masalan,  Rossiya, 
O‘zbekiston  va  hokazo)  ko‘rsatkich  umuman  qo‘yilmaydi.  Belgi  ustiga  kvadrat 
tushirilib, uning ichiga C, R, S, H, xarflari yoziladi. C va R harflari farani yaqinni 
va uzoqni yoritish bo‘yicha xalqaro me’yorlarga  mosligini ko‘rsatadi. Kvadratda 
CR  harflarini  birga  qo‘yilishi  faraning  optik  tizimi  yaqinni  va  uzoqni  yoritish 
rejimida  ishlashga  mo‘ljallanganligini  bildiradi.  S  xarfi  yaxlit  shishali  optik 
elementni  (lampa-fara)  belgilash  uchun  yoziladi.  Faqat  galogen  lampalar  bilan 
ishlatishga mo‘ljallangan faralarga H harfi yoziladi.  
     Galogen  lampali  fara  belgisining  o‘ng  tomonidagi  raqam  uzoqni  yoritish 
rejimida yorug‘lik kuchining maksimal qiymatini ko‘rsatadi.