G‘. N. Mahmudov

 

---

 
178 
IV- bob.  AVTOMOBILLARNING AXBOROT-DIAGNOSTIK TIZIMI  
 
4.1. UMUMIY  MA’LUMOTLAR 
 
Axborot-diagnostik  tizimlar  (ADT)    zamonaviy  avtomobillar  tarkibining  uzviy 
qismiga  aylanib,  avtomobilning  harakat  rejimi,  texnik  holati  hamda  tashqaridan 
ta’sir  qiluvchi  omillar  haqidagi  ma’lumotlarni  to‘plash,  ishlov  berish,  saqlash  va 
aks  ettirish  uchun  xizmat  qiladi.  Buning  uchun  avtomobilga  nazorat-o‘lchov 
asboblari (NO‘A), va bir qator qo‘shimcha moslamalar, xususan: bortdagi nazorat 
tizimi  (BNT),  o‘rnatilgan  datchiklar  tizimi  (O‘DT),  marshrut  kompyuter  (MK), 
navigatsiya tizimi o‘rnatilmoqda. 
Aks  ettiriladigan  ma’lumot  tavsifi  nuqtai  nazardan  u  tezkor,  qo‘shimcha  (shu 
jumladan  nazorat-diagnostik)  va  tashqi  tizimlarga  bo‘linadi.  Axborot-diagnostik 
tizimlar 
zamonaviy 
avtomobillar 
tarkibining 
uzviy 
qismiga 
aylanib, 
avtomobilning  harakat  rejimi,  texnik  holati  hamda  tashqaridan  ta’sir  qiluvchi 
omillar  haqidagi  ma’lumotlarni  to‘plash,  ishlov  berish,  saqlash  va  aks  ettirish 
uchun xizmat qiladi. Haydovchiga ma’lumotlarni uzatadigan moslama va asboblar 
ADT ning tarkibini belgilaydi: 
Tezkor  ma’lumot  –  asboblarning  elektr  mexanik  kombinatsiyasi,    elektron 
asboblar paneli, pesh oyna; 
Qo‘shimcha  ma’lumot  –  bortdagi  nazorat  tizimi,  o‘rnatilgan  datchiklar  tizimi, 
marshrut kompyuteri; 
Tashqi ma’lumot – Orqani ko‘rish televizion qurilmasi, radiotelefon va ko‘ngil 
ochar moslamalar, uyali telefon, navigatsiya, lokatsiya va boshqa moslamalar.  
Nazorat  –o‘lchov  asboblari    avtomobilning  harakat  tezligi,  motor  tirsakli 
valining  aylanishlar  chastotasi,  bort  tarmog‘idagi  kuchlanish,  bakdagi  yonilg‘i 
miqdori,  sovitish  suyuqligining  harorati,  moy  bosimi  to‘g‘risida    ma’lumotlarni 
haydovchiga  yetkazib  turadi.  Bundan  tashqari,  NO‘A  avariyali  rejim  yuzaga 
kelganligi to‘g‘risida ogohlantiradi: motorning moylash tizimida- moyning bosimi 
me’yordan    kamayganligi,  sovitish  tizimida-sovitish  suyuqligining  harorati 
me’yordan ortib ketganligi.  
Bortadagi    nazorat  tizimi  –  bu  rivojlanayotgan  tizim.  Uning  vazifasi  doirasiga 
bir qator tizim  va agregatlarining  holati  va zarurat bo‘yicha  ularga texnik  xizmat 
ko‘rsatish  zarurligi  haqida  haydovchini  ogohlantirish  kiradi.  Bortdagi  nazorat 
tizimi  avtomatik  tarzda  ekspluatatsiya  suyuqliklarining  sathini,    tormoz 
ustquymalarining   holatini,  yorug‘lik-habarchi asboblarning sozligini,  filtrlarning 
hodatini  avtomatik  tarzda  nazorat  qilish  imkoniyatini  beradi.  Mehnat  sarfini    va 
diagnostika  qilish  vaqtini  kamaytirish  maqsadida    avtomobillar  o‘rnatilgan 
datchiklar tizimi bilan jihozlanadi. Datchiklar chiqishning  shtekerli ajratgichlarga 
ulangan.  Diagnostika  qilishdan  oldin  shtekerli  ajratgichga  diagnostika  qurilmasi 
ulanadi. Bu an’anaviy qisqichlar va qayd qiluvchi birikmalar yordamida ulanishga 
nisbatan  jiddiy  afzalliklar  beradi.  Avtomo-bil  bortida  datchiklarga  ulangan 
diagnostik  asbob  bo‘lsa,  haydovchi  juda  qisqa  vaqt  davomida  avtomobilning 
texnik holatini aniqlash imkoniga ega bo‘ladi. 

---

 
179 
Oxirga vaqtda avtomobillar uchun harakat tezligi ,  yonilg‘i sarfi, bosib o‘tilgan 
yo‘l va ketgan vaqt to‘g‘risida qo‘shimcha ma’lumot beruvchi moslamalar ishlab 
chiqildi va ular marshrut kompyuteri nomini oldi.  
Hozirgi  kunda    “haydovchi-avtomobil-yo‘l-atrof  muhit”  tizimi  yagona  makon 
sifatida  ko‘rilmoqda.  Bu  tizim  samarali  ishlashi  uchun  unga  nafaqat 
avtomobilning  harakatlanish  rejimi  va  holati  haqidagi    tezkor  hamda  nazorat-
diagnostik  ma’lumot,  balki  yo‘lning  holati  (muz  bilan  qoplanganligi,  tiqinlar, 
ta’mirlash  ishlari),  yo‘llar  haritasi,  manzilgayetib  olishning  optimal  marshruti  va 
ob-havo sharoitlari haqidagi ma’lumotlar ham zarur bo‘ladi. Bu ma’lumotlar ADT 
ga  tashqaridan  uzatiladi  (  avtomagistralning  butun  uzunligi    bo‘ylab 
joylashtirilgan  datchiklar  tizimidan,  maxsus  radiouzatish  stansiyalaridan,  yerning 
sun’iy  yo‘ldoshidan  yoki  xotiraga  yozib  qo‘yilgan  maxsus  ma’lumotlar 
bazasidan).  Bu  avtomobilning  navigatsiya  tizimi  bo‘lib,  ADT  ning  yangi 
rivojlanish yo‘nalishlariga kiradi.