G. M. Mirasrorova

UCH XONALI SONNI UCH XONALI SONGA KO’PAYTIRISHNING SODDA USULI.
G.M.MIRASROROVA
M. A. A`ZAMOVA
TOSHKENT VILOYATI CHIRCHIQ DAVLAT PEDAGOGIKA INSTITUTI TALABASI
[e-mail]
[e-mail]
Matematikaning asosini hisoblash tashkil etadi: qo`shish, ayirish, ko’paytirish, bo’lish. O`quvchilar yuqori sinfga o`tganlari sari ko’p xonali sonlar bilan ishlashga o`tadilar. Ma’lumki, ba’zi bolalar uch xonali sonlarni uch xonali sonlarga ko’paytirishga qiynalishadi va matematikaga nisbatan qiziqishlari so`nadi. Shu qiziqishni so`ndirmaslik uchun hisoblashning turli qiziqarli usullarini darslarga tatbiq qilish zarur. Shuni e’tiborga olgan holda biz hozir barcha uch xonali sonlarni barcha uch xonali sonlarga ko’paytirishning sodda usullarini ko’rib chiqamiz.
1-usul: Chizma yordamida ko`paytirish.
Bu usulda birinchi sonning birlik xonasidan boshlab gorizontaliga to`g`ri chiziqlar chizib olinadi. So`ngra ikkinchi son yuzlik xonasidan boshlab vertikaliga birinchi to`g`ri chiziqlar bilan kesishtiriladi. Hosil bo`lgan kesishmalar 5 qismga ajratiladi. Bunda yuqoridagi o`ng burchakdagi kesishmalar soni sanaladi va birliklar xonasiga yoziladi.
O`ng yuqori burchakdan boshlab chapdagi pastki burchakkacha ajratilgan qismlardagi kesishmalar soni sanaladi va o`nlik xonasidan boshlab chapga yozib boriladi. Oxirgi qadam pastki chap burchak kesishmalari sanaladi va sonning boshiga yoziladi. Shu bilan ko`paytma topiladi.
1-misol: 743 * 238

Bundan foydalangan holda bugungi kunda rivojlanib kelayotgan yosh avlodga har qanday istalgan sonn i qolgan barcha ikki xonali songa ko’paytirishning tez va oson usulini o’rgatish yo’lini ko’rib chiqamiz.

Bizga ixtiyoriy biror ikki xonali son berilgan bo’lsin.
Masalan, 95875 sonini 23 ga ko’paytirish yo’lini ko’rib chiqamiz. Buning uchun avvalo ko’p xonali sonning oxiridagi raqamini ikki xonali sonning oxiridagi raqamiga ko’paytirib yozib olamiz
5*3=15
5 ni yozamiz 1 dilda, keyin ana shu sonni 2 ga ko’paytirib, qo’shnisini 3 ga ko’paytirib, 1 dildagini ham qo’shib hisoblaymiz.
5*2+7*3+1=32
2 ni yozamiz va 3 dilda. Huddi shu tartibda qolganlarini ham hisoblab borib ko’paytmani topamiz.


7*2+3*8+3=41
1 ni yozamiz 4 dilda;
8*2+5*3+4=35
5 ni yozamiz 3 dilda;
5*2+9*3+3=40
0 ni yozamiz 4 dilda;
9*2+0+3+4=22 bu sonni o’zini yozamiz.
Shu bilan ko’paytmamiz topildi.
95875*23=2205125
Demak ko’paytma 2205125 ga teng ekan.
Endi 43897 sonini 37 ga ko’paytmasini topamiz. Bunda ham huddi yuqorida qilgan ishlarimizni amalga oshiramiz, ya’ni
7*7=49
9 ni yozamiz 4 dilda ;
7*3+9*7+4=88
8 ni yozamiz 8 dilda;
9*3+8*7+8=91
1 ni yozamiz 9 dilda;
8*3+3*7+9=54
4 ni yozamiz 5 dilda;
3*3+4*7+5=42
2 ni yozamiz 4 dilda;
4*3+0*7+4=16 bu sonni esa o’zini yozamiz.
Bundan kelib chiqadiki 43897*37 ko’paytma 1624189 ga teng ekan.
Huddi shu usul bilan qolgan sonlarni ham ikki xonali songa tez va oson yo’l bilan ko’paytirib ko’paytmani topishimiz mumkin. Agar ko’paytma
* ko’rinishda bo’lsa quyidagi formula o’rinli ekanligini ko’rsatdik.
* = .
Foydalanilgan adabiyotlar:

• 
  A.A A’ZAMOV, B.K.XAYDAROV. MATEMATIKA SAYYORASI
  
• 
  T.A AZLAROV, M.A MIRZAAHMEDOV, D.O.OTAQO’ZIYEV, M.A.SOBIROV, S.T.TO’LAGANOV. MATEMATIKADAN QO’LLANMA
  
• 
  TRAXTENBURG USULI
  
• 
  google.com internet sayti
  
• 
  A.S.YUNUSOV, S.I.AFONINA, M.A.BERDIQULOV, D.I.YUNUSOVA. QIZIQARLI MATEMATIKA VA OLIMPIADA MASALALARI