G‘. M. Milliy iqtisodiyotda axborot tizimlar va texnologiyalar

3-avlod
4-avlod
1965-1975	1975-1980
Elektron bazasi	Integral sxema, O‘rta IS	Katta integral sxema
Tezlik (flops)	10^5 - 10^7	10^6 - 10^8
Tezkor xotira, texnologiyasi va hajmi (bayt)	Ferrit matritsa, 10^5 - 10^7	Yarim o‘tkazgich, 10^7 - 10^8
Kiritish-chiqarish qurilmasi	Alfavit-raqamli display va chop etish qurilmasi
Dunyo bo‘yicha soni	> 300000 dona (1975-y)		>1000000 dona (1980-y)

Bu V-avlod kompyuterlari hozirgi zamonda keng qo`llaniladi. Bu avlod kompyuterlari elektron va yorug‘lik nurlari energiyasidan foydalanishga, tuzilishi esa lazer texnikasiga, nurlanuvchi diodlarga asoslangan. Amal bajarish tezligi sekundiga 1 milliardgacha, xotirasinig hajmi 10 millliondan 3-4 milliard (Gbayt) baytgacha kengaydi.
Kompyuter – hisoblarni bajarish, shu jumladan elektron shakldagi axborotni oldindan belgilangan algoritm bo‘yicha qabul qilish, qayta ishlash, saqlash va ishlov berish uchun mo‘ljallangan mashina.

2. Kompyuterlarning tasnifi.

Kompyuterlarni tasniflash qo‘llash sohasi, texnik ko‘rsatkichlari va arxitekturasi bo‘yicha amalga oshiriladi. Qo‘llash sohasi bo‘yicha kompyuterlarni ikki sinfga ajratish qabul qilingan: Universal va boshqaruvchi kompyuterlar. Universal kompyuterlar har xil amaliy masalalarni yechishga qaratilgan bo‘lsa, boshqaruvchi kompyuterlar texnik qurilmalarni, jihozlarni va jarayonlarni real vaqtda boshqarish uchun qo‘llaniladi.

Amal qilish qoidasiga ko’ra hisoblash mashinalari uch katta sinfga bo‘linadi : analogli (AHM), raqamli (RHM) va gibrid (GHM).

2. 
   - rasm. Amal qilish qoidalariga ko‘ra hisoblash mashinalari tasnifi
   

Analogli hisoblash mashinalari (AHM)-uzluksiz ishlovchi hisoblash mashinalari bo‘lib, uzluksiz shaklda ya’ni biror bir fizik kattalik (hammadan ko‘proq elektr kuchlanishi ) qiymatlarining uzluksiz qator ko‘rinishida taqdim etilgan axborot bilan ishlaydi. Ya’ni keladigan analogli signallar raqamlashtirilmaydi va to‘g‘ridan -to‘g‘ri kompyuterda hisoblash ishlari amalga oshiriladi. Analogli hisoblash mashinalari juda oddiy va foydalanish uchun qulay.Ularda murakkab mantiqiy mulohazalarni talab etmaydigan differentsial tenglamalar bo‘lgan matematik masalalarni hal etish ancha samaraliroq.
Raqamli hisoblash mashinalari (RHM) – diskretli ishlaydigan hisoblash mashinalari bo‘lib, diskret, aniqrok aytganda raqamli shaklda taqdim etiladigan axborot bilan ishlaydi. Raqamli hisoblash mashinasi tuzilishining asosiy printsiplarini amerikalik matematik Djon fon Neyman, G. Goldsteyn va A. Berks ishlab chiqdilar. Ularning va Ch.Bebbidj g‘oyasi bo‘yicha hisoblash mashinalarining ishlashi ikki printsipga asoslanishi kerak, bu printsiplarni odatda fon Neyman printsiplari deb ham yuritiladi:

• 
  Masalani odamning ishtirokisiz yechish dastur asosida olib borilishi;
  
• 
  Masalani yechish uchun kerak bo‘ladigan hamma boshlang‘ich va oraliq ma'lumotlar hamda masalani yechish dasturlarini saqlab turishi.
  

Buning uchun yaratilajak hisoblash mashinasi quyidagi qurilmalardan iborat b‘lishi lozim edi:

• 
  boshlang‘ich ma’lumotlarni, oraliq qiymatlarni hamda masalani yechish dasturini saqlab turadigan qurilma. Hozirda bunday qurilmani xotira deb yuritiladi;
  
• 
  ish bajaradigan qurilma. Odatda uni arifmetik - mantiqiy qurilma deyiladi;
  
• 
  dastur bo‘yicha ish bajaradigan va qurilmalarning ishlashini odamning ishtirokisiz boshqarib boradigan qurilma. Uni boshqarish qurilmasi deyiladi. Hozirgi paytda arifmetik - mantiqiy qurilma va boshqarish qurilmasini birgalikda protsessor yeki markaziy protsessor deb yuritiladi;
  
• 
  boshlang‘ich ma’lumotlarni va ishlash dasturini xotiraga kiritadigan va ish natijasini tashqariga chiqarib beradigan qurilma. Uni kiritish va chiqarish qurilmasi deb yuritiladi.
  

XX asr boshlariga kelib angliyalik olim A. Tyuring va amerikalik olim E.Post hisoblash mashinasining nazariy asosini yaratgandan keyin hisoblash mashinasi asri boshlandi.
Hozirgi zamon kompyuterlarining tuzilishi boshqacharok bo‘lib arifmetik-mantikiy qurilma bilan boshqarish qurilmalari birgalikda markaziy protsessor qurilmasi deb yuritiladi. Ishlash printsipida ham farki bo‘lib, birnechta protsessorlar bilan bir vaqtda bir qancha ma’lumotlarni parallel qayta ishlash mumkin. Dastur bilan ishlash davomida zarur bo‘lganda uning ishini to‘xtatib turib, zarur ishni bajarib, yana oldingi dastur ishini davom ettirish mumkin.
Elektron taqdim etuvchisi bo‘lgan RHM – elektron raqamli hisoblash mashinalari – raqamli xususiyati eslatilmagan holda oddiy qilib aytiladigan
EHMlar juda keng qo‘llanila boshladi.
Gibrid hisoblash mashinalari (GHM) – kombinatsiyalashgan holda amal qiluvchi hisoblash mashinalari bo‘lib, ham raqamli, ham o‘xshashli shaklda taqdim etilgan axborot bilan ishlaydi; ular AHM va RHMning afzalliklarini o‘ziga jam etgan. GHMning murakkab, tez harakatlanuvchi texnik komplekslarini boshqarish vazifalarini hal etish uchun foydalanish maqsadga muvofiq.

Elektron hisoblash mashinalari vazifasiga ko‘ra uch guruhga bo‘linadi: universal (umumiy vazifa), muammoli yo‘naltirilgan va ixtisoslashgan Elektron hisoblash mashinalari.
1.6.3 - rasm. Vazifasiga ko‘ra elektron hisoblash mashinalari
tasnifi
Universal elektron hisoblash mashinalari turli muhandislik–texnik vazifalar: iqtisodiy, matematik, axborot va boshqa, algoritmlar murakkabligi hamda ma’lumotlarni qayta ishlash hajmlarining kattaligi bilan ajralib turuvchi vazifalarni hal etish uchun mo‘ljallangan.Ular ommaviy foydalaniladigan hisoblash markazlari va boshqa qudratli hisoblash komplekslarida keng foydalaniladi.
Universal Elektron hisoblash mashinalarning o‘ziga xos xususiyatlari quyidagilar:

• 
  yuqori samaradorlik;
  
• 
  qayta ishlanadigan ma’lumotlar va shakllarining xilma xilligi: ular o‘zgarishining diapazoni kattaligi va ularni taqdim etishning yuqori darajada aniqligi bobida ikkili, o‘nli, ramzli shakllari;
  
• 
  ham arifmetik ,mantiqiy, ham maxsus bajariladigan operatsiyalarning keng nomenklaturasi;
  
• 
  operativ xotira sig‘imining kattaligi;
  
• 
  tashqi moslamalarning xilma-xil turlarini ulashni ta’minlovchi axborotni kiritish-chiqarish tizimining rivojlangan holda tashkil etilganligi.
  

Muammoli yo‘naltirilgan elektron hisoblash mashinalari odatda texnologik ob’yektlarni boshqarish; nisbatan uncha katta bo‘lmagan ma’lumotlar hajmlarini ro‘yxatdan o‘tkazish, to‘plash va qayta ishlash; nisbatan uncha murakkab bo‘lmagan algoritmlar hisob kitobini bajarish bilan bog‘liq ancha tor doiradagi vazifalarni bajarish uchun xizmat qiladi;
ular universal Elektron hisoblash mashinalarga nisbatan cheklangan apparat va dasturiy resurslarga ega bo‘ladi.
Muammoli – yo‘naltirilgan elektron hisoblash mashinalarga turli tuman boshqaruv hisoblash komplekslarini misol qilib keltirish mumkin.
Ixtisoslashgan elektron hisoblash mashinalari tor doiradagi vazifani hal etish yoki qat’iy belgilangan guruhdagi vazifalarni amalga oshirishda foydalaniladi. EHMning bunday tor doirada yo‘naltirilishi ular tuzilmasini aniq ixtisoslashtirish, ish faoliyatining yuqori samaradorligi va ishonchliligini saqlagan holda ularning murakkabligi va tan narxini ancha kamaytirishga imkon beradi.
Ixtisoslashgan elektron hisoblash mashinalariga , masalan, maxsus vazifali mikroprotsessorlar; ayrim murakkab texnik qurilmalar, agregatlar va jarayonlarni boshqarish sohasida mantiqiy vazifalarni bajaruvchi adapter va kontrollerni misol qilish mumkin. Texnik ko‘rsatkichlari bo‘yivha kompyuterlar quyidagicha tasniflanadi (1.6.4.- rasm).

Zamonaviy EHMlar uchun programmali boshqarish prinsipi bilan bir qatorda xotirada programmani saqlash qonun-qoidalari ham eng muhim omil hisoblanadi. Ushbu prinsip va EHMda ikkilik sanoq tizimidan foydalanish bo‘yicha qator g‘oyalar amerikalik taniqli matematik olim Djon Fon Neyman tomonidan 1945 yilda ilgari surilgan edi.

Consumer PC (ommaviy PC)
Office PC (ish yuritish PC)
Mobile PC (portativ PC)
Entertainmemt PC (ko‘ngilochar PC)

1.6.4. - rasm
Birinchi EHM ENIAC 1945 yil D.Ekkert va D.Mouchli tomonidan AQShning Pensilvaniya universitetida yaratildi. Programmani xotirada saqlash prinsipi birinchi marta EDVAC EHMida 1949 yil Buyuk Britaniyada qurilgan mashinada qo‘llanildi.

Keyingi yillarda dunyoda millionlab EHMning turli modellari ishlab chiqildi va foydalanildi. EHM lar qo‘llanilmayotgan inson faoliyatini biror-bir qirrasini topish qiyin. EHMlarning soni, turlari, imkoniyatlarining rivojlanishi bilan birga, ularning texnik va programma ta’minotlari ham muntazam ravishda takomillashtirilib borildi. Element bazasi, markaziy protsessor, operativ xotira, texnik tafsilotlari va arxitekturasining murakkabligiga ko‘ra EHMni avlodlarga bo‘lish qabul qilingan.

2.