G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va

4.15.Harakat malakalarini hosil qilishning fiziologik mexanizmlari 
Katta yarim sharlar po‗stlog‗ida vaqtincha aloqalarning vujudga kelishi va 
mustahkamlanishi mashq qilish natijasida avtomatlashgan harakat aktlarini, ya‘ni 
harakat malakalarini hosil qilishga asoslanadi. Odamning hayot va faoliyat davrida 
hosil qiladigan malakalari juda ko‗p. Tikka turish ham, yurish ham, yugurish ham, 
mehnat va sportdagi har xil harakatlar ham harakat malakalariga kiradi. 
Malakalarni hosil qilishda miya po‗stlog‗ining effektor — piramidal neyronlari 
bilan harakat analizatori va boshqa analizatorlarning po‗stloqdagi sensor hujayralari 

---

145 
o‗rtasida neyronlararo vaqtincha aloqalar vujudga keladi. Bunday aloqalarning 
vujudga kelish mexanizmini quyidagicha tasavvur etish mumkin. 
Odam va yuksak darajadagi hayvonlarda miya po‗stlog‗idagi piramidal 
neyronlarning shartli yoki shartsiz refleks yo‗li bilan qo‗zg‗alishi oqibatida harakat 
vujudga keladi. Shu bilan birga har bir harakat vaqtida miya po‗stlog‗iga harakat 
apparatining proprioreseptorlaridan, shuningdek, mazkur harakat natijalarini, ya‘ni 
ish effektlarini idrok etishda qatnashuvchi ko‗pgina gavda reseptorlaridan afferent 
impulslar oqimi kelib turadi. 
Miya po‗stlog‗idagi motor zona neyronlari bilan boshqa turli zonalardagi 
neyronlarning qo‗zg‗alishi takror qo‗shilavergach (harakat va uning natijasida kelib 
chiqadigan afferent impulslar turli zonalarga boradi), vaqtincha aloqalar vujudga 
keladi. Bu aloqalar ixtiyoriy harakatlarni, ya‘ni muayyan natijaga erishish yo‗lidagi 
harakatlarni bajarish imkoniyatini tug‗diradi. 
Hayvonning harakati, masalan, oyog‗ini ko‗tarishi yoki richagni oyog‗i bilan 
bosishi natijasida u ovqat yesa va bu effekt bir necha marta takrorlansa, harakat 
analizatorining po‗stloqdagi hujayralari (skelet mushaklari, bo‗g‗imlar va 
boylamlarning reseptorlaridan afferent impulslar oladigan po‗stloq hujayralari) bilan 
ovqatlanish marka-zining hujayralari o‗rtasida vaqtincha aloqalar vujudga keladi (Yu. 
M. Konorskiy). Shu aloqalar vujudga kelishi tufayli hayvon miya po‗stlog‗ining 
ovqatlanish markazi qo‗zg‗alganda u har gal oyog‗ini ko‗taradi yoki richagni oyog‗i 
bilan bosadi. Hayvonga odatda qanday sharoitda ovqat berilsa, o‗sha sharoit ta‘sirida 
yoki ilgari shartsiz ovqatlanish ta‘siroti bilan mustahkamlangan har xil shartli 
signallar ta‘sirida shunday holatni itda tajriba yo‗li bilan yuzaga chiqarish mumkin. 
Xuddi shuningdek, odam qo‗lining harakati — knopkani bosishi natijasida xonada 
chiroq yonsa, harakat analizatori bilan ko‗ruv analizatorining neyronlari o‗rtasida, 
ya‘ni o‗sha harakat va uning natijalarini idrok etuvchi neyronlar o‗rtasida vaqtincha 
aloqalar vujudga keladi. Shuning uchun ham odam qorong‗i xonaga kirganda 
chiroqni yoqish uchun viklyuchatel knopkasini bosadi va shunga o‗xshash. 

---

146 
Hayvonlar va odam yashaydigan tabiiy sharoitda harakat malakalari ko‗pincha 
sinab ko‗rish va yanglishish metodi bilan, ya‘ni sinab qidirish harakatlari natijasida 
hosil bo‗ladi. 
Quyidagi tajribani ko‗zdan kechiraylik. Och it qafasga qamab qo‗yilgan, 
qafasning eshigi faqat lo‗kidonini oyoq bilan bosib ochilishi mumkin. 
Eksperimentator qafas oldidan birmuncha nariga bir parcha kolbasa qo‗yadi, shunga 
ko‗ra hayvonning miya po‗stlog‗idagi ovqatlanish markazi shartli refleks yo‗li bilan 
qattiq qo‗zg‗aladi. It qafas chiviqlari orasidan tumshug‗ini suqib kolbasani olishga 
urinadi. Maqsadiga yetolmaydi. Shundan keyin u oyoqlaridan birini kolbasaga 
yaqinlashtirmoqchi bo‗lib, qafas chiviqlarining orasiga suqadi. Bu ham natija 
bermaydi. Hayvon qattiq qo‗zg‗aladi, keyingi oyoqlari bilan tikka turib, eshikchani 
butun gavdasi bilan itaradi, ayni vaqtda it tasodifan lo‗kidonni bosadi, lo‗kidon 
burilib, eshikcha ochiladi va it kolbasaga yetishadi. Bunday tajribalar takrorlanganda 
hayvon ovqatga yetishish uchun zarur harakatni darrov bajaradi. 
Bunday harakat malakasining vujudga kelish mexanizmi quyidagicha. Ovqatni 
ko‗rish va hidini sezish ovqatlanish markaziga qattiq ta‘sir etganda qo‗zg‗alish 
ovqatlanish markazidan yarim sharlar po‗stlog‗ining sensomotor zonasiga (harakat 
analizatorining po‗stloqdagi uchiga) irradiasiyalanadi, shu tufayli har xil qidirish 
harakatlari vujudga keladi. It bajaradigan ko‗p harakatlardan faqat bittasi izlangan 
natijani beradi, ya‘ni ovqatga yetishtiradi. Bu holda lo‗kidonni ochish (harakat 
reaksiyasi) bilan bog‗langan proprioreseptiv ta‘sirotlar va ko‗ruv ta‘sirotlari shartsiz 
ovqatlanish ta‘siroti bilan birga bo‗lgani uchun harakat hamda ko‗ruv analizatorining 
hujayralari bilan ovqatlanish markazining hujayralari o‗rtasida vaqtincha aloqalar 
vujudga keladi, bular esa hayvonning keyinchalik shu harakat vazifasini darrov hal 
qilishiga yordam beradi. 
G‗oyat muhimi shuki, hayvon har bir yangi vazifani hal qilishda avvalo ilgari 
hosil 
qilgan 
harakat 
malakalaridan 
yoki 
ularni 
tashkil 
etuvchi 
ayrim 
komponentlaridan foydalanadi. Yuqorida ko‗zdan kechirilgan misolda qafas 
eshikchasini ochish usuli o‗zgartirilsa, masalan lo‗kidonni uni bosish yo‗li bilan 

---

147 
emas, balki ko‗tarish yo‗li bilan ochiladigan qilib qo‗yilsa, it avvalo oyoq bilan 
bosishdan iborat eski usulni tatbiq etib ko‗radi, faqat keyinchalik, bir necha behuda 
urinishdan keyingina, ya‘ni avvalgi shartli reflektor harakat reaksiyasi takror 
mustahkamlanmagach, boshqa sinov harakatlarini bajara boshlaydi. 
Odamda ham ko‗pgina harakat malakalari sinash-qidirish harakatlari 
yordamida vujudga keladi. Bolada harakatlarning rivojlanishini ko‗zdan kechirib, 
bunga bemalol ishonish mumkin. 
Bola hayotining 4-5-oyida buyumni, masalan, ko‗z oldiga osib qo‗yilgan 
yorqin rangli o‗yinchoqni ushlab olishga urinadi. Dastlab bu urinishlar xaotik, 
betartib bo‗ladi, chunki bolaning miya po‗stlog‗ida ko‗z va qo‗l harakatlarini 
uyg‗unlashtiradigan vaqtincha aloqalar hali yo‗q. Bola o‗yinchoqqa tikiladi, qo‗lini 
uzatadi, ko‗p marta qo‗li yetmaydi va kafti o‗yinchoqqa tegib, uni ushlab olmaguncha 
shu ahvol davom etadi. Bunday harakatlarda dastlab butun gavda va yuz mushaklari 
qatnashadi. 
Bola mashq qilgan sayin harakatlari tobora aniq bo‗lib qoladi. U yanglish 
harakatlarni kamroq qilib, o‗yinchoqqa qo‗lini tegizadi va nihoyat, bola buyumga 
birinchi galdayoq qo‗l tegizishga o‗rganadi. Ammo buyumni ushlash uchun kaft va 
barmoqlarni o‗sha buyumga nisbatan to‗g‗ri ushlash kerak. Ammo, bolada bunday 
mahorat hali yo‗q. Bu gal ham zarur harakat malakasi vujudga kelmaguncha sinov-
qidiruv harakatlarining yana bir butun seriyasi namoyon bo‗ladi. Kichkina 
buyumlarni bosh barmoq bilan ko‗rsatkich barmoqni qarama-qarshi qo‗yib ushlab 
olish qobiliyati bolada kechroq taraqqiy etadi. 
Bolaning barqaror tikka turish, yurish, yugurish va shunga o‗xshash harakat 
malakalarini hosil qilishida ham, sinov-qidiruv harakatlarini bajarish yo‗li bilan 
vaqtincha aloqalar hosil qilish mexanizmi muhim rol o‗ynaydi. Gavda muvozanatini 
yoki uning fazoda siljishini ta‘minlaydigan harakatlar mustahkamlanib qoladi, gavda 
muvozanatiga halaqit beradigan yoki gavdaning siljishiga yordam bermaydigan 
harakatlar esa tormozlanadi. 

---

148 
Harakatning o‗zi yoki natijasi vujudga keltiradigan afferent impulslar shartli 
qo‗zg‗alishni avtomatik ravishda mustahkamlab turar ekan, vaqtincha aloqalar 
saqlanaveradi. 
Harakat biron sabab bilan avvalgiday foydali natija bermasa, ya‘ni shartli 
qo‗zg‗alish shartsiz ta‘sirot bilan mustahkamlanmasa, faqat shundagina vaqtincha 
aloqalar tormozlanadi. 
Har xil ixtiyoriy harakatlarni analiz qilish shunday xulosaga olib keladi: 
harakatning istalgan natijasi olinganda afferent impulslar boradigan po‗stloq 
hujayralarining komplekti ixtiyoriy harakatlarning har biri boshlanishidan shartli 
refleks yo‗li bilan qo‗zg‗aladi. Hujayralarning shu kompleksiga P. K. Anoxin harakat 
akseptori, deb nom bergan. 
Harakat akseptori hujayralarining shartli refleks yo‗li bilan qo‗zg‗alishiga 
harakat natijasini oldindan bilib beradigan, kelajakni oldindan ko‗rsatadigan 
fiziologik mexanizm, deb qarash mumkin. Harakat natijasi olinganda harakat 
akseptori hujayralariga afferent impulslar kelishi esa qanoatlanish, rag‗batlanish, 
maqsadga yetish emosiyalarining fiziologik asosini tashkil etadi. Bu holda 
emosional-ijobiy reaksiyalarni yuzaga chiqarish bilan bog‗langan muayyan po‗stloq 
osti tuzilmalari ham reaksiyaga tortiladi.