G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va

42-rasm. Shartli refleksning shakllanishi 
(E.Asratyan bо‘yicha, 1956): 
a, b, v – 
qisqa tutashuv darajasi; qizil punktir chiziq – vaqtinchalik aloqa. Km – kо‗rish 
markazi, Om – oziqlanish markazi. 

---

117 
Shartli va shartsiz ta‘sirotlar bir vaqtga to‗g‗ri kelganda va birga ta‘sir etganda 
katta yarim sharlar po‗stlog‗idati turli neyronlar bir-biri bilan bog‗lanadi. 
4.3. Shartsiz va shartli reflekslarning komponentlari 
Shartsiz reflekslarning aksariyati bir necha komponentdan tuzilgan murakkab 
reaksiyalardir. Masalan, it oyog‗iga elektr toki bilan ta‘sir etib yuzaga chiqariladigan 
shartsiz himoyalanish refleksida himoya harakatlari bilan bir qatorda nafas kuchayadi 
va tezlashadi, yurak tezroq uradi, ovoz reaksiyalari paydo bo‗ladi (it g‗ingshiydi, 
vovullaydi), qon tarkibi o‗zgaradi (leykositoz, trombositoz va hokazo ro‗y beradi). 
Ovqatlanish refleksi ham harakat (ovqatni yamlash, chaynash, yutish), sekretor, 
nafas, yurak-tomir va boshqa komponentlarga bo‗linadi. 
Shartli reflekslar, odatda, shartsiz refleks strukturasini gavdalantiradi, chunki 
shartsiz ta‘sirot qaysi asab markazlarini qo‗zg‗atsa, shartli ta‘sirot ham o‗sha asab 
markazlarini qo‗zg‗atadi. Shu sababli shartli refleks komponentlari tarkibi shartsiz 
refleks komponentlari tarkibiga o‗xshaydi. 
Shartli refleks komponentlari reflekslarning shu turi uchun spesifik asosiy 
komponentlarga va nospesifik, ikkinchi darajadagi komponentlarga bo‗linadi. 
Himoyalanish refleksida harakat, ovqatlanish refleksida esa harakat va sekretor 
komponentlar asosiy hisoblanadi. 
Asosiy komponentlarga yo‗ldosh bo‗ladigan o‗zgarishlar — nafas, yurak urishi, 
tomirlar tonusining o‗zgarishlari ham hayvonning ta‘sirotga yaxlit reaksiya 
ko‗rsatishi uchun ham muhim, lekin ular, I.P. Pavlov aytganidek, «sof xizmatkorlik 
rolini» o‗ynaydi. Masalan, himoyalanish shartli ta‘sirlovchisi tufayli nafas tezlashuvi 
va kuchayishi, yurakning tez-tez urishi, tomirlar tonusining ortishi skelet 
mushaklarida modda almashinuvini kuchaytirib, himoya harakat reaksiyalarini 
yuzaga chiqarish uchun optimal sharoit tug‗diradi. 
Eksperimentator shartli reflekslarni tekshirganda asosiy komponentlardan 

---

118 
birontasini ko‗rsatkich sifatida tanlab oladi. Shuning uchun ham shartli va shartsiz 
harakat yoki sekretor yoki vazomotor reflekslar deb aytishadi. Ammo, ular organizm 
butun reaksiyasining faqat ayrim komponentlari ekanligini nazarda tutish lozim.