G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va

3-jadval 
Turli a’zolar faoliyatiga simpatik va parasimpatik asablarning ta’siri
A’zo va tizim 
Rag‘bat 
Adrenorese
ptorlar 
Parasimpatik asab 
Simpatik asab 
Yurak 
Ritm sekinlashadi 
Ritm tezlashadi 
β 
Qisqarish 
kuchining 
kamayishi (yurakoldi) 
Qisqarish 
kuchining 
oshishi 
β 
Qon tomirlari: 
Teri va shilliq arteriyalari 
Torayadi 
Kengayishi (faqat qondagi 
adrenalin ta‘sirida) 
Qorin 
bo‗shlig‗i 
arteriyalari 
Torayadi 
Kengayishi (xolinergikli) 
Skelet mushagi arteriyalari Torayadi 
Yurak arteriyasi 
Torayadi 
Kengayadi 
α 
β 
Jinsiy a‘zo, ehtimol qin va 
kichik 
jinsiy 
lab 
Kengayadi 

---

102 
arteriyalari 
Venalar 
Torayadi 
α 
Miya tomirlari 
Kengayadi 
Torayadi 
α 
Me’da-ichak trakti: 
Uzun 
va 
sirkulyar 
mushaklar 
Motorika kuchayadi 
Motorika bo‗shashadi 
α va 
β 
Sfinkterlar 
Bo‗shashadi 
Qisqaradi 
α 
Taloq kapsulasi 
Qisqaradi 
α 
Siydik pufagi: 
Detruzor 
Qisqaradi 
Bo‗shashadi 
β 
Ichki sfinkter 
Qisqaradi 
α 
Jinsiy a’zolar: 
Urug‗ pufaklari 
Qisqaradi 
α 
Urug‗ 
chiqaruvchi 
shaxobcha 
Qisqaradi 
α 
Bachadon 
Qisqaradi 
α 
Bo‗shashadi 
(hayvon 
turiga 
va 
gormon 
miqdoriga mos holda) 
Ko‘zning 
ichki 
mushaklari
: 
Qorachiqni kengaytiruvchi 
mushak 
Qisqaradi (midriaz) 
α 
Qorachiq sfinkteri 
Qisqaradi (mioz) 
Siliar mushagi 
Qisqaradi 
(akkomodasiya) 
Birozgina bo‗shashadi 
β 
Traxeya-bronx mushaklari 
Qisqaradi 
(akkomodasiya) 
Bo‗shashadi 
β 
Sochni 
ko‗taruvchi 
mushaklar 
Qisqaradi 
(akkomodasiya) 
Qisqaradi 
α 
Ekzokrin bezlar: 
So‗lak bezlari 
Seroz 
shirasining 
ko‗plab ajralishi 
Jag‗ osti bezidan birozgina 
shilimshiq shirasi ajraladi 
α 
Ko‗z yoshi bezlari 
Suyuqlik ajraladi 
Hazm bezlari 
Suyuqlik ajraladi 
Ajralish sekinlashadi 
α 
Burun-xalqum bezlari 
Suyuqlik ajraladi 
Bronx bezlari 
Suyuqlik ajraladi 
Ter bezlari 
Shira ajraladi (xolinergik) 
Metabolizm: 
Jigar 
Glikogenoliz 
Glyukoneogenez 
β 
Yog‗ hujayralari 
Lipoliz (qonda erkin yog‗ 
kislotalarining 
miqdori 

---

103 
oshadi) 
Langergans 
orolchasi 
hujayralarida 
insulin 
ajralishi 
Pasayadi 
α 
3.3. Metasimpatik asab tizimi 
Simpatik va parasimpatik asab yo‗llari uzib qo‗yilgandan keyin ham, organizm 
ichki a‘zolarining ko‗pchiligi o‗z faoliyatini o‗zgartirmagan holda davom ettiradi. 
Masalan, ichaklarda peristaltika va so‗rilish faoliyati saqlanadi, perfuziyalangan 
yurakning qisqarishlari davom etadi, bachadon, siydik yo‗llari, o‗t pufagi segmentlari 
o‗ziga xos chastota va amplitudada qisqaradi. Ushbu funksional avtonomlikning 
mavjudligi, bu a‘zolarning devorlarida gangliy tizimlarini borligi bilan tushuntiriladi. 
Gangliy tizimlari shaxsiy avtomatiyaga ega va ularda, avtonom reflektorli va 
integrativ faoliyati uchun zarur bo‗lgan – sezuvchi, oraliq, harakat zvenolari va 
mediatorlari bor. Demak, ko‗pchilik kovak visseral a‘zolar, ekstroa‘zo simpatik va 
parasimpatik asab tizimlari bilan bir qatorda, asab boshqarish mexanizmining
shaxsiy bazasiga ega. Bu holatda ishni boshqarish, a‘zolarning o‗z devorlari doirasida 
tutashgan reflektorli yoy tomonidan ta‘minlanadi (39-rasm).