G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Nerv tolalarining tuzilishi va xususiyatlari
Parda bilan qoplangan nerv hujayralari o'sim tasi nerv tolasi deyiladi. 
Nerv tolalari turli yo'g'onlikdagi tutam larni hosil qiladi. Nerv tolalarining 
shunday to'plam i nerv deb ataladi. Nerv tolalari miyelinli va miyelinsiz 
bo'lib, miyelinsiz nerv tolalari faqat Shvann qavat bilan qoplangandir.
M arkazdan qochuvchi, m arkazga intiluvchi va aralash nervlar bir- 
biridan tafo v u t qilinadi. M ark azg a intiluvchi nervlar im pulsni sezgi 
organlaridan nerv sistemasining m arkaziy bo'lim iga o'tkazadi. Bu nervlar 
sezuvchi nervlar deb ham ataladi. Bu nervning tarm oqlangan joyi retseptor 
deyiladi. M arkazdan qochuvchi nervlar impulsni m arkazdan periferiyaga, 
ishchi organga o'tkazadi. Bular harakatlanuvchi nervlar deb ham ataladi. 
Bu nervning oxirgi tarm og'i effektor deyiladi.
A ralash nerv im pulsni ikki y o 'n a lish d a ham o 'tk az a v e ra d i. Nerv 
sistem asi oxirgi ta rm o q la rg a b o rib ta q a la d ig a n y ag o n a n e y ro n la r 
kom pleksidan iborat. Ayrim neyronlarning bir-biriga tutashadigan joyi 
sinaps deb ataladi. Bitta nerv hujayrasi tanasiga to 'g 'ri keladigan umumiy 
sinapslar soni 100 taga yetadi, hatto bundan ham ortadi, dentritlarda 
esa, hatto necha minglab sinapslar bor.
Nerv tolasining asosiy xususiyati o 'ta qo'zg'aluvchanlik va labillilik, 
m o d d a la r a lm a sh in u v in in g sekin b o rish i, n isb a ta n c h a rc h a m a slik
hisoblanadi.
N erv tolasining asosiy xususiyati o 'ta q o 'zg 'alu v ch an lik b o 'lib , u 
organizmning tashqi va ichki m uhitdan keladiagn har xil t a ’surotlarga 
javob bera olish qobiliyatidir. T a ’surot berilgandan keyin nevr sistemasida 
fiziologik protsess r o ‘y beradi. Bu h o d isa q o 'z g 'a lis h deb a ta lad i. 
T o'qim ani q o 'zg 'atish uchun m a ’lum kuchdagi ta ’sirlovchi bo'lish kerak, 
s h u n d a g in a to 'q im a d a m o d d a la r alm ash in u v i v u ju d g a kelib, tirik
organizm t a ’surotga q o ‘zg'alish bilan javo b beradi. M uskul to'qim asi 
q o'zg'alsa qisqarish bilan, bez to'qim asi q o 'zg'alsa sekret ajralishi bilan 
javob beradi. T o'qim ani qo'zg'atuvchi t a ’sirlovchilari o 'z xususiyatiga
51
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

k o 'ra fizikaviy, kimyoviy, elektrik, biologik va boshqa turlarga ajratiladi. 
T a ’sirlovchi kelib chiqishiga, organ, to'q im aga t a ’siriga k o 'ra adekvat 
va noadekvat t a ’sirlovchilarga bo'linadi. M uayyan to 'q im a hujayra va 
organ uchun xos b o'lg an t a ’sirlovchi adekvat t a ’sirlovchi deb ataladi. 
M asalan, k o 'z n in g adek v at t a ’sirlovchisi y o ru g 'lik , m uskulniki nerv 
tolasidan keladigan impuls hisoblanadi. M uayyan to'qim a, hujayra va 
organ uchun xos bo'lm agan t a ’sirlovchilar noadekvat t a ’sirlovchi deb 
ataladi. M asalan, muskul to'qim asi nerv tolasidan kelayotgan im pulsdan 
tashqari, elektr toki, tuz, kislota ta ’sirida ham qisqarishi mumkin. Bular 
noadekvat t a ’sirlovchilardir.
Nerv tolalarining labilligi turlicha b o 'ladi. B a’zi nerv tolalari h ar 
lahzada bir necha o 'n d an ortiq impuls o'tkazsa, boshqalari 500 tagacha 
impuls o'tkazadi. Qalin miyelin qavat bilan qoplangan nerv tolalari o 'ta
labillik xususiyatiga ega.
Nerv tolalari q o'zg'alganda, m uskullar qo'zg'alishiga nisbatan ancha 
kam energiya ajraladi. Ingichka nerv tolalari y o 'g 'o n tolalarga nisbatan 
tezroq charchaydi. S o 'ng i tekshirish lard a nerv tolasining charchashi 
isbotlangan. N erv tolasi charchaganda biotoklarning kuchi o'zgaradi. 
Q o'zg'alish impulsining tarqalishi 2-3 m arta susayadi. Nerv tolasi m a ’lum 
v a q t o ra lig 'id a kelgan im pulsga n isb a ta n k a m ro q im puls o 'tk a z ib , 
o'zining charchamasligini t a ’minlaydi.
N erv to la s id a n c h iq q a n q o 'z g 'a lis h to 'lq in la r in in g o 'tk a z ilis h i 
nervning keyingi keladigan har bir qismining yuqori voltli potensiallar 
bilan t a ’sirlanishiga bog'liq. Q o'zg'alish potensiallari yum shoq qavatli 
nerv tolalaridan uzluksiz emas, balki o 'q tin -o 'q tin tarqaladi. Q o'zg'alish 
to'lqinining nerv tolasidan o'tkazilishi o'zidan oldingi harakatlanayotgan 
yuqori voltli potensiallarning hosil bo'lishiga bog'liqdir. Nerv tolasidan 
ta ’sir o 'tishi uchun u fiziologik norm al holatda bo'lishi shart.
N erv tolasi q a ttiq sovitilsa yoki o 'tk ir zaharlansa, nerv im pulsini 
o 'tkazm ay di. A ralash nervlar tarkibidagi h arakatlantiru vchi sezuvchi 
nervlar esa impulsni bo 'lib-bo 'lib o'tkazadi. Impulslarni bu xilda ajralgan 
h o ld a o 'tk a z ilish i nervning m iyelin q a v a t bilan q o p lanishig a sabab 
bo 'ladi. N erv tolasi qirqilganda nerv hujayrasi tanasi tom ondan o 's a
boshlaydi. Nerv tolasining qayta tiklanishi bilan impuls o'tishi ham qayta 
tik la n a d i. M a rk a z iy nerv sistem asin in g n e y ro n la ri nerv to la s id a n
impulslarni bir tom onlam a sezuvchi retseptordan ishchi organga o'tkazadi. 
Bu nerv impulsining sinapslar orqali o'tkazilishiga bog'liq.
52
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

3