G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

0 ‘quvchilarining taxminly kun tartibi (1-smena)
Kun tartibining tarkibiy
1-4 sinf
5-7 sinf
8-11 sinf
qismlari
(vaqti)
(vaqti)
(vaqti)
Ertalabki uyqudan turish.
7.00
7.00
7.00
Ertalabki badantarbiya,
7.30 gacha
7.30 gacha
7.30 gacha
chinikish muolajalari (artinish.
dush), o'rin yigish, yuvinish.
Ertalabki nonushta
7.50 gacha
7.50 gacha
7.50 gacha
M aktabga yo4l olish
8.20 gacha
8.20 gacha
8.20 gacha
Maktabdagi darslar
8.30-12. 30
8.30-14.00
8.30-14.00
Maktabdan qaytish yoki sayr
13.00 gacha
14.30 gacha
15 gacha
Tushlik
13.30
14.30
15.30
Dam olish (7 yoshli bolalar
14.30 gacha
15.00 gacha
16.00 gacha
uchun uyqu) ochik havoda
sayr, harakatli o'yinlar.
K o‘ngil ochar o'yinlar
Uy vazifalarni tayorlash.
16.00 gacha
16.00 gacha
17.00 gacha
Ochiq havodagi sayrlar va
17.30 gacha
19.00 gacha
20.00 gacha
o'yinlar.
Uy vazifalarni tayorlash.
19.00 gacha
20.00 gacha
21.00 gacha
Kechki ovqat, erkin mashg‘u-
20.00 gacha
21.00 gacha
21.30
lotlar (kitob o‘qish, uy ishlariga
yordam berish, musiqa eshitish)
Uyquga tayyorlanish va xonani
20.30
21.30
22.00 gacha
shamollatish
Tungi uyqu
21.00
22.00
22.30
123
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2-jadval
0 ‘quvchilarning taxminiy kun tartibi (2-smena)
Kun tartibining tarkibiy 
qismlari
3-4-sinf
(vaqti)
5-7-sinf
(vaqti)
8-11 sinf 
(vaqti)
Ertalab o ‘rindan turish
7.30
7.30
7.30
Ertalabki badantarbiya,
7.30-8.00
7.30
8.00
chiniqtiruvchi muolajalar
(artinish, dush) kiyinish,
xonani уig‘ishtirish
Ertalabki nonushta, uy
8.00-9.00
8.00
9.00
ishlariga qarashish.
Uy vazifani bajarish, ish
joyini yigishtirish, kitob-
daftarni tartibga solish.
9.00-11.00
9.00-11.30
9.00-12.00
Erkin mashg'ulotlar, ochiq
havoda bo4lish (harakatli.
ko‘ngil ochar o ‘yinlar)
11-13
11.30-13.00
12.00-13.00
Tushlik
13.00-13.30
13.00
13.30
M aktabga y o i olish
13.30-14.00
Darslar, darsdan tashqari
jam oat ishlari
14.00-18.30
14.00-20.00
14-20
Uyga kaytish va sayr
19.00-19.30
20.00-20.30
20-20.30
Ochiq havoda bo‘lish
va sayrlar
20.30-21.30
Kechki ovqat va erkin
mashg4ilotlar (ijodiy ishlar,
badiiy adabiyot о 4qish,
musiqa tinglash)
19.30-20.30
20.30-21.00
20.30-22
Uyquga tayyorlanish
(kiyimlarni tartibga solish,
xonani shamollatish,
yuz-qo‘lni yuvish)
20.30-21.30
21.00-21.30
22.00-22.30
Tungi uyqu
21.00
22.00
22.30
Ertalabki badan tarbiya nerv sistemasi tonusini oshirib, ichki organlar, 
ayniqsa yurak-tomir sistemasi ishini yaxshilab, bolani tetiklashtiradi va 
ancha irodali b o ‘lishiga yordam beradi. Ertalabki badan tarbiyani
124
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uyqudan uyg'ongandan 10-15 daqiqa o ‘tgach, yaxshi shimollatilgan 
xonada o ‘tkazish kerak. Gimnastikaning davomiyligi 10-20 daqiqadan 
ortmasligi avval yengil mashqlarni bajarib, asta-sekin nagruzkani ortira 
borish lozim. M ashg'ulotdan so4ng tomir urishi bir oz tezlashadi, bu 
norm al fiziologik holat b o 4lib, birm uncha vaqtdan so 4ng norm aga 
qaytadi. E rtalab k i bad an ta rb iy ad a c h o 4zilish, bukilish, gavdani 
aylantirish, yurish sakrash, sekinroq yugurish va boshqalardan foydalanish 
m um kin. E rtalab k i badan tarbiya m ash g 'u lo tlarid a 5-8 ta m ashq 
bajariladi, har bir mashq 2-3 martadan 8-10 martagacha takrorlanadi. 
N afasni uzoq vaqt to ‘xatib turadigan m ashqlarni qilm aslik kerak. 
Mashg'ulotlar paytida yengil kiyim kiyib olish lozim, yotib bajariladigan 
mashg'ulotlar uchun kichik gilamcha bo‘ladi.
O'quvchi uyda maxsus jihozlangan joyda qaddini to ‘g‘ri tutib, boshini 
qiyshaytirmasdan, tirsaqlarini stol ustiga q o 4ygan holda o 'tirib dars 
tayyorlashi kerak. Y o ru g 4lik yetarli bo'lm asa, k o 4z m uskullari tez 
charchaydi. Shuning uchun yorug4lik normal bo'lishi va chap tomondan 
tushushi kerak. O 'kiyotganda kitobdan ko'zgacha bo'lgan masofa 40 
sm bo‘lishi shart. To'xtamay uzok vaqt yozish o ‘quvchini charchatadi. 
Shuning uchun 7-10 yashar o'quvchi tinimsiz 10 daqiqa. 10-12 yoshda 
15 daqiqa, 12-15 yoshda 20 daqiqa, 15-18 yoshda 25-30 daqiqa yozishi 
mumkin.
Bola dars tayorlashdan oldin va keyin hamda uyqudan oldin bo'sh 
vaqtlarini ko 'pro q ochiq havoda o4kazishlari lozim. Kichik m aktab 
yoshidagi o'quvchilar ochiq havoda 3-3,5 soat, o ‘rta maktab yoshidagilar 
2,5-3 soat va yuqori sinf o'quvchilari 2 soatdan kam bo'lmasligi kerak.
O'quvchi tushlik ovqatini yeb bo‘lib, dam olganidan keyin kechi bilan 
soat 16.00 da uy vazifalarini bajarishga kirishishi kerak. 0 ‘quvchilarning 
nonushta va tushlikdan keyin ochiq havoda bir oz o ‘ynab kelib, keyin 
dars tayyorlashi maqsadga muvofiqdir.
14-17 yoshni shifokorlar va fiziologlar oraliq yosh deb hisoblashadi, 
chunki shu yoshda o'sm ir organizmi zo‘r berib rivojlanib, balog'atga 
yetib boradi, markaziy nerv sistemasi holatida va o'smirning yurish- 
turishida o'zgarishlar sodir bo'ladi.
14-17 yashar o ‘quvchining o'quv dasturi ancha og'ir bo‘ladi, chunki 
o'quvchi va talabalar imtihonlarga ham tayyorgarlik к о 4radi, imtihonlarga 
tayyorlanish va topshirish davrida organizm hammadan k o 4p zo4riqadi. 
Mana shu davrda kun tartibiga puxta amal qilish, tunda yetarlicha qoniqib
125
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

uxlash kerak. Ish qobiliyatini kun bo4yi yuksak darajada saqlab qolish 
uchun o 4quvchilarga kunduzi 1,5-2 soat uxlab olib, keyin bir soat ochiq 
havoda sayr qilish tavsiya etiladi. O'quv mashg4ulotlari mahalida har 45 
daqiqadan keyin 10-15 daqiqa tanaffus qilib turish lozim.
0 ‘quvchi qanchalik yosh bo4lsa, mehnat qobiliyati tiklanishi uchun 
shunchalik ko‘p vaqt kerak bo‘ladi. O'quvchining yoshiga qarab tungi 
uyquning fiziologik m e’yorlari belgilangan.
U yqu asab sistem asini to liq ib qo lishdan saqlaydi. U xlagan d a 
organizmdagi hamma a ’zo va to 4qimalar, jumladan, bosh miya po4stlog4i 
orom oladi. Nerv hujayralari oziq moddalar zaxirasiga to 4lib, quvvat 
yig'adi, organizm yangi mehnat kuniga tayyorlanadi.
Odam qattiq va miriqib uxlashi uchun m a’lum bir soatda yotishga 
o'rganishi, uxlashdan 1-1,5 soat oldin hech qanday aqliy ish bilan 
shug4ullanmasligi kerak.
Uyquga qoniqmaslik o'quvchilarning ish qobiliyatiga salbiy ta ’sir 
ko4rsatadi. Uxlashdan oldin xonani shamollatish, xona harorati 16-17 С 
bo4lganda deraza yoki fortochkani ochib qo4yish kerak.
Maktabdagi mashg4ulotlardan keyin ochiq havoda sayr qilish, serharakat 
o 4yinlar o4ynash kuch-quvvatni tiklashga yaxshi ta ’sir ko‘rsatadi.
Aqliy m ehnat bilan jism oniy m ehnatning, almashinib turishi ish 
qobiliyatini oshiradi. Yurak-tomirlar sistemasi, nafas a ’zolari faoliyatini 
yaxshilaydi, moddalar almashinuvini kuchaytiradi.
M aktabdan va sinfdan tashqari ishlarning (sport m ashg4ulotlari, 
turistik safarlar, to 4garak ishi, jam oat ishi, adabiy kechalar, muzeylarga 
borish va boshqalar) o 4quvchilarga zavq bag4ishlab, kuch-quvvatlari va 
aqliy mehnat qobiliyatlarini oshirishda yaxshi ta ’sir qiladi.
Ba’zi to 4garaklarga qatnashishga ancha vaqt va kuch sarflanadi, buni 
unutmaslik kerak (modellar yasash, radio, foto to 4garaklari, havaskorlik 
to 4garaklari va boshqalar). M ashg4ulotlar ko4pi bilan haftasiga 1-2 marta, 
50-60 daqiqadan o'tkazilgani m a’qul. Har bir o 4quvchi bitta to 4garakda, 
istisno tariqasida ikkita to 4garakda qatnashishi mumkin. Sinfdan tashqari 
ish va jam oat ishlarini tushlikdan so4ng, ochiq havoda dam olib bo4lgandan 
keyin o 4tkazish kerak.
Aqliy m ehnat bilan shug4ullangandan keyin alb atta dam olish, 
badantarbiya mashqlari bilan shug4ullanish lozim (kerishish, gavdani 
pastga egish, o 4tirish-turish) va hatto uy ichida aylanib yurish charchoqni 
yozib, ish qobiliyatini tiklaydi.
126
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Dam olish kunlari va maktab ta ’tillari paytida imkoni boricha ko'proq 
ochiq havoda bo'lish, sport o'yinlari, ekskursiyalar, sayohatlar uyushtirish 
organizmni chiniqtiradi va aqlni peshlaydi.
Kuni uzaytirilgan sinflarda bolalar uchun m oijallangan kun tartibi 
o 'rta um um ta’lim maktabidagidan birmuncha boshqacharoq tuzilishi 
kerak.