eskirgan qismlarini tiklash uchun zarur. Organizm energiyani ovqatdagi
organik m oddalardan: oqsillar, yog'lar, uglevolar,
bularning oksidlanishi
va parchalanishida hosil bo'ladigan m ahsulotlardan olib sarflaydi Tashqi
m u h itd a n m o d d a la r s h im ilish i, u la r n in g o d d iy ro q m o d d a la rg a
parchalanishi, o'zlashtirilishi va chiqindi m oddalarni chiqarib yuborilishi
h a r bir tirik h u jay ra g a xos x u su siy atd ir. A tro fd ag i m u h itd a n o 'tib
tu ra d ig a n m o d d a la rn in g h u ja y r a la r to m o n id a n o 'z la s h tir ilib , bu
m oddalarning parchalanishi m ahsulotlardan hujayra protoplazm asi va
struktura qismlarining bir m uncha m urakkab kimyoviy birikm alarni hosil
qilish assimilyatsiya deb ataladi; hujayra strukturalari tarkibiga kiradigan
m oddalarning parchalanib, yemirilishi dissimilyatsiya deyiladi.
M ana shu
jarayonlarning ikkalasi bir biriga bog'liq, chunki dissimilyatsiya natijasida
hosil bo'ladigan energiyadan assimilyatsiya protsesslarida foydalaniladi.
Organizmga kirgan oqsil, yog' va uglevodlar avval parchalanadi va oddiy
elem entlarga aylanadi, so 'n g h u jay ralar to m o n id an tu rli m aqsad lar,
ovqatlanish uchun foydalaniladi, bunda organizm uchun kerak bo'lm agan
chiqindi m odda hosil bo'ladi. Hujayradagi assimilyatsiya va dissimilyatsiya
p ro ts e s sla ri d o im o b ir xil k e ta v e rm a y d i. Bu ja r a y o n o rg a n iz m g a
tushadigan m oddalarning m iqdori va sifatiga bog'liq bo'ladi.
B a’zi hu jayralar am yobaga o 'x sh ab h arak atlan ib turadi.
M asalan,
leykotsitlarning b a ’zilari shunday harakatlanadi.
B a rc h a h u ja y r a va t o 'q i m a l a r t a ’s ir la n is h x u s u s iy a tig a ega.
T a ’sirlan ish b u tu n tirik zo tg a xos x ususiyat b o 'lib , tash q i t a ’sirga
jav oban o 'z faoliyatini o 'zgartirish d an iborat. T a ’sirlovchilar m uhitning
tirik h ujay ralard a javob reaksiyasini yuzaga keltira oladigan om illari
b o 'ls a , t a ’sirlan ish - t a ’sirlo v ch in in g o rg an izm va u n in g ta rk ib iy
qism lariga t a ’sir k o 'rsatish jarayonining o'zidir. Sezuvchi retseptorlar
t a ’sirlanishi tufayli yuzaga kelagan q o 'zg 'alish
nerv impulsiga aylanib,
nerv tolalari b o 'y lab m arkaziy nerv sistemasiga yetib boradi va uning
hujayralarini qo 'zg 'atad i. M arkaziy nerv sistemasi hujayralaridan impuls
у an a nerv tolalari b o 'y lab periferik o rganlarga (m uskullar, bezlarga)
keladi va bularni q o 'z g 'a ta d i. T a ’sirlanish tashqi va ichki m uhit t a ’sirini
id ro k e tis h , s h u n in g d e k k e y in c h a lik o rg a n iz m h a y o t f a o liy a ti
jarayo nlarin i idora etishning asosidir.
Barcha hujayra, to 'qim a va organizm ko'payish xususiyatiga ega. Tirik
organizm lar ko'payish orqali o'ziga o'xshash organizmlarni hosil qiladi.
H ujayraning ikki xil oddiy va m urakkab ko'payishi bir biridan farqlanadi.
18
www.ziyouz.com kutubxonasi
Oddiy, y a ’ni am itoz ko'pay ish d a hujayra
m em branasi sitoplazm asi
va yadrosi uzunlashadi va ikkiga b o iin a d i, b a ’zida esa m em brana va
sitoplazm a bo'linm aydi, faqat yadroning o'zi ikkiga bo iin ish i natijasida
b itta m em b rana va sitoplazm a ichida ik kita yadro hosil b o ia d i. Bu
b o iin ish usuli bilan odam
tanasidagi ayrim hujayralar, m asalan, vegetativ
nerv tugunlarining hujayralari ko'payadi.
Bolalar va o'sm irlar organizmining o'sishi va rivojlanishi hujayraning
m urak k ab b o iin is h i m itoz yoki kareokinez usulida ko 'p ay ish i orqali
ta ’minlanadi. Bu bo iin ish 4 fazani o 'z ichiga oladi: profaza (yadro ichidagi
xrom osom alar ipsimon shaklga aylanadi va uzunlashadi), m etofaza (oldin
tartibsiz b o ig a n xrom osom alar hujayraning o 'rta qismiga joylashadi),
anafaza (xrom osom alar hujayraning qutbiga tom on tortiladi), telofaza
(hujayra qutblarida yig'ilgan xrom osom alar zichlashib, y a ’ni
yadro va
y ad ro ch an i hosil qiladi). Bu usuldagi b o iin is h n atijasid a b itta ona
hujayradan ikkita qiz hujayra hosil bo'ladi. Hujayraning ko'payish tezligi
odam ning yoshiga b o g iiq . Bolalar va o'sm irlar organizmining hujayralari
tez ko'payadi. Bu esa ularning tez o'sishi va rivojlanishini t a ’minlaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
