G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

0 ‘qitishning fiziologik asoslari
Barcha psixik jarayonlar bosh miya katta yarim sharlaridagi nerv 
jarayonlari bilan chambarchas bog'liq holda kechadi, zero har bir psixik 
jarayon asosida nerv jarayonlari: qo'zg'alish, tormozlanish, tarqalish, 
jam lanish, dom inanta va boshqalar yotadi. Bundan tashqari, psixik 
jarayonlar nutq asosida ham hosil bo'ladi.
Bolalar va o'smirlarga ta ’lim-tarbiya berishda ichki tormozlanishning 
barcha turlarini hosil qilish va mashq qildirish pedagoglar uchun zarur. 
Shuni unutmaslik kerakki, solishtirish va qarama-qarshi qo'yish usullari 
qo'llanilgandagina o'quv jarayoni samarali bo'ladi. O'qitish jarayonida 
ran g li, y a ltiro q k o 'rg a z m a li q u ro lla rn i k o 'rs a tis h , b o la la rn i 
hayajonlantiradigan, quvontiradigan darajada ta ’sir etish bilan miya 
po'stlog'ida dominanta o'chog'ini vujudga keltirish, diqqatni yaxshilash, 
o'quv materialining qiziqarliligini oshirish mumkin. Aksincha, bir xil 
t a ’sir, bir xil sharoit, bir xil ohangda so'zlash bolalar m udrashiga, 
qiziqishining kamayishiga sabab bo'ladi.
96
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Taiim -tarbiya berishda I va II signal sistemasining shakllanishi va 
uyg'un ishlashi muhim ahamiyatga ega.
Uyqu, tush ko6rish va gipnoz
Uyqu organizm uchun zarur fiziologik jarayon hisoblanadi, u nerv 
sitemasi va butun organizmnnig normal faoliyatini ta ’minlaydi. Bundan 
tashqari, uyqu aqliy faoliyat uchun ham juda zarur.
Oliy nerv faoliyatining eng qiziqarli holatlaridan bittasi uyqu va 
sergaklikning (bedorlikning) almashinib turishidir. Bedorlik-sergaklik 
holati - oddiy holat deb qabul qilinsa, uyqu o'zining sirliligi bilan 
odamlarning e’tiborini doimo tortib turgan. Asrlar davomida odamlar 
uyquning mexanizmini tushunishga intilganlar va uning davomiyligini 
qisqartirish uchun uringanlar. Darhaqiqat, katta ddam kuniga 7-8 soat 
uxlasa, demak, u umrining uchdan bir qismini uyqu holatida o'tkazadi. 
Odam 75 yil yashasa 25 yil uyqu holatida o'tadi. Uyqu nerv tizimining 
davriy ravishda faollik holatidan chiqishi tufayli sodir bo'ladi. Bu paytda 
organizmning harakat funksiyalari kamayadi.
Uyqu organizmning tabiiy eng zaruriy ehtiyojlaridandir. Uxlamaslik 
hayvonlarda nevrozlar, xotirani buzilishi, gallyutsinatsiyalar va oxir 
oqibat (10-12 sutkada) o'limga olib keladi. 1960-yilda bir yosh erkak o'z 
xohishi bilan 264 soatni uxlamay o'tkazgan, unga uxlash uchun sun’iy 
ravishda hech qanday imkoniyat berilmagan. Tibbiy-biologik kuzatishlar 
shuni k o'rsatdiki, uning birinchi uyqusizlik kunlaridan keyinoq ish 
qobiliyati keskin pasaydi, 5-6 kun uxlamagandan keyin u tashqi dunyo 
bilan adekvat aloqasini butunlay uzdi va 11 kunlik uyqusizlikdan keyin 
u gallyutsinatsiya bolatiga tushib, xushidan ketdi va 16 soat uxladi. 
Demak, uyqu organizm uchun fiziologik zaruriyatdir. M e’yoridagi uyqu 
esa odam faolligi, sogiig'i, ish qobiliyatlarining garovidir.