juda kuchli bo'ladi. Bola harakat qilmasa, mushaklar zo'riqib, diqqat-
e ’tibori susayadi, tez charchab qoladi. Dars paytida bola o'zini har
tomonga tashlab, bezovta bo'laveradi, o'qituvchining gap-so'zlari va
tanbexlari foyda bermaydi, chunki besaranjomlik bola organizmining
zo'riqishiga javoban ko'rsatiladigan fiziologik reaksiyasidir. Xuddi shu
sababdan bolalar tanaffus paytida yugurb, shovqin-suron ko'tarishadi.
F e’l-atvoridagi tafovutlar mijoz xususiyatlariga bog'liq bo'lishi mumkin.
Xolerik bolalar m aktabda ayniqsa qiynaladilar.
M aktab boladan kun
tartibiga q a t’iy rioya qilishni, intizomli bo'lishni talab qiladi. O 'qish
jarayonida bolada ijobiy fazilatlar shakllanib boradi.
7-10 yo sh d an b o sh lab b o lan in g y u rish -tu rish id a b o siq lik va
saranjomlik paydo bo'ladi, m a’naviy va ahloqiy his-tuyg'ular, o'rtoqlik,
sinf uchun javobgarlik, ham dardlik hissi yuzaga keladi. Birinchi sinf
o'quvchisi uchun o'zining muvaffaqiyatlari hammadan katta ahamiyatga
ega bo'lsa, 3-sinf o'quvchisi uchun o'rtoqlarining muvaffaqiyati ko'proq
aham iyatga ega bo'lib qoladi. 1-2-sinf o'quvchilarining ahloqga doir
tushunchalari odatda o'zlarining shaxsiy tajribasi hamda katta yoshdagi
odam lardan ko'rgan-eshitganlariga bog'liq bo'ladiki, buning yaxshi
tom oni ham, yomon tom oni ham bor. 3-sinf o'quvchisi
atrof-m uhit,
odamlar haqida fikrlay boshlaydilar.
1-sinfda bola o'zining butun yurish-turishida muallimiga taqlid qiladi.
B olalar jam oasi 2-sinfdan tark ib topa boshlaydi. Endi b o lada o 'z
o'rtoqlarining ko'z o'ngida qilingan tanbehlardan hijolat chekish hissi
paydo b o 'lad i, tengqurlari davrasida o b ro 'sig a «putur» yetishidan
k o 'n g li o g 'riy d i. B o la la r f e ’l-a tv o ri, ta b ia ti, d u n y o q a ra s h i va
hokazolarga k o 'ra , o 'zla ri sezmagan holda - o 'zaro m u no sabtlari
shakllanib, alohida-alohida birlashib boradilar. 1-sinfda bola ko'pincha
bir ta so d if birga o 'tirish , h am roh b o 'lish m u nosab ati bilan d o 's t
ta n la y d ig a n
b o 'ls a ,
2 -3 -s in fla rd a
m a n f a ’t-q iz iq is h la rn in g
m ushtarakligiga, o 'z tengqurlarining m a ’naviy fazilatlariga to b o ra
k o'proq ahamiyat bera boshlaydi.
O'smirning yurish-turishi o'zgaradi va boshqalarga qarab o'zidagi
kamchiliklarni tuzata boshlaydi. Bolalikdan o'smirlik davriga o'tish bu
davrdagi rivojlanishning asosini tashkil etadi. Odamning xulq-atvorida
sifat jihatidan yangi xususiyatlar yuzaga kelib, o'z-o'zini anglash, kattalar
ham da o 'rto q lari bilan m unosabatlarda yigitlikka
yoki qizlarga xos
xususiyatlar shakllanadi.
www.ziyouz.com kutubxonasi
Odam atrofidagilar bilan muloqot va munosabatda o'z kamchiliklari
va yaxshi xususiyatlarini anglay boradi. Bola o'z-o'ziga baho berish,
o'zini boshqalarga taqqoslash, o'ziga bir namuna topib, unga o 4xshashga
harakat qiladi va o 4z-o4zini tarbiyalashga o4rinadi. Chunki maqsadga
erishish mushkulligini o 4smir faqat tashqi m uhitdan (o4qish zarurligi,
kattalarning talablariga bo'ysunish kerakligi va boshqalardan) ko'rmaydi,
balki o'z tabiatidan joy olgan to'sqinliklardan deb ham biladi.
O'quvchi o'quv jarayonida ilmiy tushunchalarni o 4zlashtirib borar
ekan, umuman bilimlamigina emas, balki bevosita fikr yuritishni talab
qiladigan bilimlarni ham o'zlashtirib boradi.
Shuningdek, o'sm ir o 4zi
bajargan ishlarni diqqat bilan ko'zdan o'tkazib, tahlil qilib, natijalarga
baho beradi. Ana shunday fikrlash, y a ’ni tafakkur refleksiv tafakkur
deb ataladi. O'smirda mushohada doirasi kengayib, diqqatini bir joyga
to'plash hamda taqsimlash ko'nikmasi paydo bo'ladi.
O'smir xotirasi kuchayib,
asosiy mazmunni tushunish, eslab qolish
ko'nikm asi rivojlanib boradi, shu m unosabat bilan mexanik xotira,
«yodlab olishga» juda salbiy munosabat paydo bo'ladi.
O'smirlik davrida axloqga oid aniq tushunchalar va xatti-harakat
qoidalari shakllanib boradi, ruhiy rivojlanish nihoyatda m urakkab
ham da muhim bosqich hisoblanadi. Axloqning qaror topishi yoshga,
rivojlanishning umumiy qonuniyatlariga bog'liq bo'libgina
qolmasdan,
balki ta ’lim-tarbiya hamda boshqa shakllardagi muammolar va aqliy
riv o jlan ish ja ra y o n id a ijtim oiy m u h it yuzaga k e ltirg a n shaxsiy
xususiyatlarga ham bog'liq b o'ladi. O 'z-o'zin i anglashning muhim
jihatlaridan biri jinsga mansublikni anglashdir. Jinslar o'rtasidagi ruhiy
tafovut odam umrining hech bir bosqichida huddi o'smirlik va yoshlik
davridek kuchli bo'lmaydi. Ishqiy kechinmalar va sevgi-muhabbat yuqori
sinf o'quvchilari olamiga murakkab m a’naviy masalalarni ko'ndalang
qo'yadi. Bunday paytda ular kattalarning ko'm agi va maslahatlariga
juda-juda muhtoj bo'ladi. Shifokorlar va pedagoglar o'quvchilarning
ichki dunyosini, ontogenezining turli bosqichlaridagi xususiyatlarini,
ruhiy riv o jla n ish d a r o ‘y b e ray o tg an o 4z g arish larn in g
d a stla b k i
alomatlarini vaqtida payqab, fazilatlarni rivojlantirish evaziga nojo'ya
h a rk a tla rn in g pay d o b o 4lish ig a y o 'l q o 4y m a slik la ri, o 'q u v c h i
shaxsiyatining har tomonlama kamolga yetib borishida ko'm akdosh
bo'lishlari kerak.
89
www.ziyouz.com kutubxonasi
