G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Tirik t e ‘qimalardagi bioelektrik hodisalar
T o'q im a hujayralaridagi q o 'zg'alish vaqtida qo 'zg 'alg an soha bilan 
nisbatan tinch soha o'rtasida potensiallar ayirmasi sodir bo'ladi. Q o'zg'alish 
v aq tid a tirik to 'q im a la rd a sodir b o 'la d ig a n o 'z g a rish la r 
bioelektirik
hodisalar
, yani 
bioelektirik toklar
deb ataladi. Biotoklar quvvati vaqtning 
mingdan, hatto milliondan bir bo'lagi bilan o'lchanadi. Baqaning birorta 
m u sk u lin i ja r a o h a tla b , shu jo y g a h a m d a so g' jo y ig a g a lv a n o m e tr 
elektrodlari qo'yilsa, galvanometr mili bir tomonga, y a’ni manfiy zaryad 
to m o n g a h a ra k a tla n a d i. M u sk u ln in g ja r o h a tla n g a n q ism id a (+ ), 
jaro h a tla n m a g a n qism ida (-) zaryadlar hosil b o'ladi. Sog' qism bilan 
jarohatlangan qism orasida hosil bo'lgan potensiallar ayirmasi 
tinehlik toki
deyiladi. Bu potensiallar ayirmasi k o 'p o'tm ay yo'qolib ketadi. M uskulda
54
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hosil bo'lgan tinchlik toki 1-2 mv, nervdagisi esa 30 mv bo'ladi. Muskuldagi 
tinchlik toki nervdagiga n isbatan bir oz uzoqroq saqlanishi m um kin. 
Biotoklarni o'rganish turli kasalliklarni aniqlashda yordam beradi.
Y urak m uskullarining h arak at toklari elektrokardiograf yordam ida 
yozib olinadi. Bu yozuv elektriokardiogram m a deb ataladi. M e’dada hosil 
b o 'la d ig a n h a ra k a t to k la rin i e le k tro g a s tro g ra fd a yozib o lin a d i, u 
e le k tro g a stro g ra m m a deyiladi. Bosh m iy ad ag i h a ra k a t to k la ri esa 
e le k tro e n tse fa lo g ra fd a yozib o linad i. Y ozib olishga elek tro entsefa- 
logram m a deyiladi.
Nerv markazining xususiyatlari
M a ’lum refleks amalga oshishida yoki biror funksiya bajarilishida bir 
g uruh n ey ro n lar ish tiro k etadi. Bir g uruh ney ro n larn in g funksional 
birikmasi nerv m arkazi deb ataladi.
N utq funksiyasi, lablar, hiqildoq harakat muskullarining nerv markazlari 
uzunchoq miya, o 'rta va bosh m iya k a tta yarim sharlari p o 'stlo g 'id a
joylashgan. So'zlar m a’nosi tushuniladigan nerv markazi bosh miya katta 
yarim sharlarining chakka qismida joylashgan. Bu markaz shikastlanganda 
odam so'zlar m a ’nosini tushunish qobiliyatini yo'qotadi. Peshona qism 
shikastlanganda odam nutqni tushunadiyu, lekin gapira olmaydi.
Nerv sistemasi nerv tolalaridan keladigan turli xildagi tashqi, ichki 
ta ’sirni qabul qiladi. Reflekslarning nerv m arkazlari nerv sistemasining 
turli joylarida o'rnashgan. Bitta neyron bir necha refleksda ishtirok etib, 
turli nerv m arkazlarida qatnashishi mumkin. M asalan, til m uskullarini 
ta ’minlovchi neyronlar chaynash, yutish va nutq organlarining refiektor 
harakatlarid a ishtirok etadi. B a’zi reflekslarning yuzaga kelishida nerv 
sistem asin in g tu rli b o 'la k la rid a g i nerv m a rk a z la rin in g n e y ro n la ri 
qatnashadi. M asalan, nafas olish va nafas chiqarish reflekslarida uzunchoq 
m iyadagi n ey ro n lar bilan birga, o rq a m iya, bosh m iya k a tta yarim
sharlaridagi neyronlar ham ishtirok etadi.
N e rv m a r k a z la ri q o 'z g 'a li s h , to rm o z la n is h , u y g 'u n la s h u v , 
transform atsiya, mayinlik, kislorod tanqsligiga chidamsizlik, dom inanta, 
irradatsiya va boshqa fiziologik xususiyatlarga ega. Nerv hujayralari 
b o sh q a tirik h u ja y ra la r k a b i tash q i va ichki m u h it o m ilari, y a ’ni 
ta ’sirlovchilar t a ’sirida tinchlik holatidan faol holatga o'tish xususiyatiga 
ega. Bu nerv hujayralarining m uhim xususiyatlaridan biri qo'zg'alishdir.
55
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Q o 'z g 'a lis h tu fa y li t a ’sirg a tezd a ja v o b reak siy asi p a y d o b o 'la d i. 
Q o'zg'alish vaqtida to 'q im ad a funksional, fizik-kimyoviy hodisalar sodir 
b o 'lad i.
Q o 'z g 'a lish kabi m arkaziy nerv sistem asida h a r q an d ay refiek to r 
fao liy ati n a tija sid a to rm o zlan ish ja ra y o n i yuzaga ehiqishi m um kin. 
B undan ta sh q a ri nerv sistem asining tu rli b o 'lim la rid a n q o 'z g 'a lis h
to 'lq in la r i refleks m ark a zig a bir v a q td kelsa refleks to rm o z la n a d i. 
K o'pgin a reflekslar bosh miya t a ’sirida torm ozlanishi m umkin. M asalan, 
ixtiyoriy m uskullar ishtiroki bilan b o 'lad ig an siydik chiqarish, ko 'zn i 
ochib-yumish reflekslarni vaqtincha to'xtatishi mumkin. Yana, og 'riqdan 
tishni tishga qo'yish, kulmaslik uchun labni tishlash va h.k. Torm ozlanish 
jarayoni 1862-yilda ulug' rus olimi I.M . Sechenov tom onidan kashf etilgan.
Nerv sistemasining har bir sohasi, har bir tirik hujayra tashqaridan 
b o 'lg an t a ’sirga q o 'z g 'a lish yoki torm ozlanish bilan jav o b qaytaradi. 
M arkaziy nerv sistemasidagi qo'zg'alish va torm ozlanishjarayonlari o'zaro 
va m akonda t a ’sir etadi, y a’ni m arkaziy nerv sistemasidagi turli m arkazlar 
o'zaro bog'lanadi. Nerv sistemasida qo 'zg 'alish jarayoni torm ozlanish 
ja ra y o n i bilan alm ashinib, q o 'z g 'a lis h torm ozlanishga, torm ozlan ish
qo'zg'alishga o 'tib turadi. Q o'zg'alishi va tormozlanishining nerv sistemasi 
m arkazlarida tarqalishi irradiatsiya deyiladi.