G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Notekis rivojlanish 
yoki geteroxroniya. Organizmning norm al holatida 
o'sish va rivojlanish bir-biri bilan ju d a yaqin aloqada va ham korlikda 
bo'lsa ham, ular bir vaqtda va bir xil jadallikda sodir bo'lm aydi, chunki 
biron-bir a ’zo massasining kattalashishi uni bir vaqtda funksional jihatdan 
ta k o m illa s h u v in i b ild irm a y d i. O n to g e n e z d a b irin c h i n a v b a td a , 
o ntogenezning ushbu bosq ich id a yoki yaqin k elajag id a organizm ni 
yashashi uchun zarur b o ig a n a ’zo va tizim larning rivojlanish tezligi 
o'zgaradi. U shbu bosqichda zarur b o 'lm agan funksional tizim larning 
rivojlanishi esa, aksincha orqada qoladi.
Geteroxroniyaga m isollardan ayrim larini k o 'rib chiqamiz. G o ‘dakni 
tu g ilg an m om entda yashashini ta ’minlash uchun, ontogenezning birinchi 
bosqichida h ay o t uchun m uhim aham iy atga ega b o ig a n funksional 
tizim lari u n ing em briogenez ja ra y o n id a o ld in d a n y etilad i. B unga, 
go ‘dakning sut emish, y o ia lish , k o ‘zini ochib-yumish va shu kabi uni 
ovqatlanishi, m uhitning zararli t a ’sirlaridan himoyalanish funksiyalarini
35
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

t a ’m inlovchi reflekslari kiradi. U shbu reflekslarning biologik faolligi 
m uhim dir. A gar chaq alo q tu g 'ilg an v aq tda, uning so 4rish funksional 
tizimi yetilm agan b o 4Isa (bola m uddatidan ancha ilgari tug'ilgan holatda 
yuzaga keladi) unda so4rish refleksini chiqarish uchun choralar k o 'rish
zarurati kelib chiqadi. Aksirish, yo4talish va k o 4zni ochib-yumish reflekslari 
yordam ida g o 4dakning nafas y o ila ri ham da k o 4z soqqasidagi uning hayoti 
uchun xavfli holatni yuzaga keltirishi m um kin b o 'lg an zarrachalar va 
changlar chiqarib yuboriladi. T u g 4ilish vaqtida yetilm agan yoki to 4liq 
yetilm agan funksional tizim lar m avjud. G o 'd a k kallasi terisida asab 
oxirlariga ega bo'lgan uchlamchi asab, tug'ilish vaqtida o'ziga xos bo'lgan
funksiyalarni bajarishga tuzilmaviy va funksional jihatdan tayyor bo'lm as 
ekan. Buyrak innervatsiyasida geteroxroniya, sim patik innervatsiyaning 
yetilishini, ilgarilab ketishi ko'rinishida nam oyon bo'ladi, parasim patik 
innervatsiya (adashgan asab) esa, faqatgina 15-16 yoshga kelib yurak 
faoliyatini boshqarishda to'liq qatnasha boshlaydi.
O dam rivojlanishining uzluksiz jarayonida bunday geteroxron yetilishi 
va fu n k sio n a l tiz im larn in g alm ash ish i u zo q m u d d a tli filogenez va 
ontogenez h a m d a evolyu tsio n q a y ta o 'z g a ris h la rd a m oslashish nin g 
progressiv shakllarini nasliy m ustahkam lanishi oqibati hisoblanadi.
P .K .A n o xin nin g fikri b o 4yicha, tu g 'ilish vaqtiga kelib, to 'la q o n li 
f u n k s io n a l tiz im q u y id a g i b o 'g 'i n la r g a ega b o 'lis h i k e ra k : b o la
organizm ida bo'ladigan o'ziga xos t a ’sirlarni qabul qila olish qobilyatiga 
ega b o'lg an retseptor apparatlar; asab tizimining o'tkazuvchi qismlari; 
m arkaziy n eyronlararo aloqalar; periferik ishchi a p p a ra tla r va qay tar 
afferent axborotni t a ’m inlovchi afferent ap p aratlar birligi. Tuzilmaviy 
rivojlanishning geteroxron ja ra y o n la ri tizim ichida ham (y a ’ni b itta
funksional tizim doirasida), tizim lararo (yani alohida tuzilmaviy hosilalar 
organizm ning p o stn a to l rivojlanishining tu rli d a v rla rid a unga z a ru r 
bo'lganda) ham bo'lishi mumkin.