G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Me’da osti bezi 
ikki xil vazifani bajaradi: tashqi va ichki sekretsiya 
vazifasini. U barg shaklida bo4lib bosh va dum qismlariga b o ‘linadi. 
Og‘irligi 70-80 gramm, refleks va nerv-gumoral y o i bilan shira ishlab 
chiqaradi. M e’da osti bezi shirasining 98,7% suv bo‘lib, qolgan qismi 
turli oqsillar va tuzlardan iborat. M e’da osti bezi shirasi ishqoriy
195
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

xususiyatga ega. Shira tarkibida tripsin amilaza, lipaza fermentlari bor. 
Tripsin peptonlarni aminokislotalargacha parchalaydi. Lipaza fermenti 
ichak shirasi ta ’sirida faollashib, yog'larni yog4 kislotalari va glitseringacha 
gidrolizlaydi, amilaza, maltaza fermentlari kraxmalni shakarga aylantiradi. 
M e’da osti bezi shirasining miqdori istemol qilingan ovqat miqdori va 
tarkibiga bo g4liq. M e’da osti bir sutkada 500-800 sm3 shira ishlab 
chiqaradi.
Jigar 
organizmdagi eng katta bez bo4lib, vazni katta odamda 1,5 kg 
keladi. O 'ng qovurg4alar ostida joylashadi. Jigar organizmda hayotiy 
ah am iy atga ega: u ovqat hazm qilish k an alid an qonga so 4rilgan 
m oddalarni zararsizlantiradi, Jigarda 10% qon g4amlanib turadi, qon 
deposi hisoblanadi.
Yosh bolalar jigarida eritrotsitlar ishlanib chiqadi, kattalarda nobud 
bo'lgan eritrotsitlar jigarda to'planadi. Jigarning Kupper hujayralaridan 
doimo o 4t suyuqligi ishlanib chiqib, o 4nikki barm oq ichakka quyilib 
turadi. Bundan tashqari, jigar tana haroratini turg'un saqlashda ishtirok 
etadi. Ovqatlangandan 20-30 daqiqadan so4ng o 4nikki barmoq ichakka 
o 4t suyuqligini quya boshlaydi. Jigar ortiqcha glyukozani glikogen sifatida 
saqlab turadi. K atta odam da bir kecha-kunduzda 700-1200 sm3 o 4t 
suyuqlig4i ajraladi.
H azm kanalining harakati. 
Odam ovqatlangandan 15 daqiqadan so4ng 
ichak m uskullari qisqarib, ichak h ark a tlan a boshlaydi. U uch xil 
p e ris ta ltik , segm entli, m a y atn ik sim o n h a ra k a tla n a d i. Ich ak
h arak a tlan g a n d a ovqat m assasi qorishadi, to 4g 4ri ichak tom onga 
harakatlanadi. Ichakning reflektor qisqarishi ichak devorini ximik va 
mexanik ta ’sirlanishi tufayli vujudga keladi.
So^rilish. 
Ovqat hazm qilish kanalida ovqat m oddalar mexanik, 
kimyoviy ravishda parchalanib, suvda erigan holga keltirilgandan so‘ng 
ichaklar devori orqali qonga va lim faga so 'rila boshlaydi. O vqat 
m oddalarning oxirgi malisulotlari asosan och va yonbosh ichaklarda 
so4riladi. Ichaklar shilliq qavatida juda ko 4p miqdordagi silindrsimon 
hujayralardan tuzilgan bir qavatli epiteliy bilan qoplangan vorsinkalar 
(tukchalar) joylashgan. So'rilish vaqtida bu vorsinkalar qisqarib, suv, 
turli tuzlar, oziq m oddalarning oxirgi m ahsulotlari shular orqali qil 
tomirlarga va limfaga o'tadi.
O qsillar ichak devorlaridan am inokislotalar, qisman album oza, 
peptonlar holida, uglevodlar esa suvda erigan monosaxaridlar holida
196
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

qonga, y o g iar esa yog6 kislota va glitserin holida limfaga o 4tadi. Y o4g4on 
ichak devorida oziq m oddalar, asosan d ag ‘al o 4simlik m ahsulotlari 
p arch a lan ad i va suv s o ‘riladi. O vqat hazm qilish kan alid a hazm
boigandan so4ng chiqindi moddalar najasga aylanib, yo4g4on ichakka 
yigiladi. Hojat murakkab refleks y o i bilan bajariladi. Hojatning nerv 
markazi orqali miyaning 3-4 bel segmentida, oliy markazi esa bosh miya 
katta yarim sharlarining peshona qismida joylashgan. To4g4ri ichakning 
ichki va tashqi sfinkterlari bo iib , tashqi sfinkter ixtiyoriydir.