G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Tanaffuslarga qo4yilgan gigiyenik talablar. 
D arslar o 'rta sid a g i 
tanaffuslar o'quv kuni davom ida o'quvchilarning dam olishi uchun 
m oijallangan. Dam olish fiziologlarning m a’lumotlariga qaraganda ikki 
bosqichdan iborat boiadi. Pasaygan ish qobiliyatini asliga keltirish va 
asl holatni mustahkamlashdan iborat. Dam olish faqat birinchi bosqich 
bilan chek lan adigan b o is a , u k o 'n g ild ag id ek n atijan i berm aydi. 
Organizmga hatto arzimas darajada b o is a ham, yana bir zo'r kelishi 
odamni darrov charchatib, ilgarigidan ham battarroq toliqtirib qo'yadi.
10 daqiqali tanaffus darsdan keyingi charchoqni bosa olishi ko'p yillik 
kuzatuvlarda tajriba yo'li bilan aniqlangan. 2- yoki 3-darsdan keyingi 
katta tanaffus 30 daqiqa davom etishi kerak. Mahalliy sharoitlarga qarab,
2- va 3-darslardan keyin 20 daqiqa davom etadigan ikkita katta tanaffus 
boiishi mumkin.
Shunisi ham borki, kun bo'yi o'qiladigan maktablarda tanaffuslarning 
muddatini ko'pincha 5 daqiqaga qisqartirishadi. Bu mutlaqo noto'g'ri, 
chunki 5 daqiqali tanaffusda o'quvchi yetarlicha dam ololmaydi, bunda 
dam olish birinchi bosqich bilan ch eg aralanadi. D a rsla r ox irid a 
o'quvchining ko'p charchashi va kam samara berishini hisobga olib, ikki 
sm enali m a k tab la rn in g ikkinchi sm enadagi 5-6 d arslarin i va shu 
maktabning birinchi smenadagi 6-darslarini 35 daqiqagacha kamaytirib, 
katta tanaffus muddatini 30 daqiqa qilib belgilash zarur.
K atta tanaffusda o'quvchilarning ovqatlanishini tashkil etish uchun 
ham foydalaniladi. 30 daqiqa ichida maktabdagi hamma o'quvchilarni 
ovqatlantirish qiyin. Shu munosabat bilan m aktabda nonushtani ikki 
marta, kichik yoshdagi o'quvchilar uchun o'quv kunining o'rtasida, y a’ni 
ikkinchi tanaffusdan keyin va katta yoshdagi o'quvchilar uchun uchinchi 
tanaffusdan keyin bergan m a’qul. 20 daqiqali ikkita tanaffus qilinadigan 
bo'lsa bu vazifani hal qilish oson. Tanaffus harakat qatlamiga erk berib, 
to'planib qolgan quvvatni tashqariga chiqarib yuboradi, bolalarga ular 
uchun tabiiy bo'lgan harakat faolligini yuzaga chiqarish uchun imkoniyat
116
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tug'iladi. O'quvchilar dars paytida faqat dars og'irligidan emas, balki 
uzoq vaqt bir holatda o'tirishdan charchaydilar, tanafuslarda faol dam 
olish bolalarning ishchanlik faoliyatini oshiradi. Ammo tanafusda xaddan 
tashqari serharakat va shovqin suronli o'yinlar o'ynamaslikkerak. Bunday 
o'yinlardan keyin bolalar sinfga charchab qaytadilar va ular uzoq vaqt 
diqqatini to 'p lay olm aydilar. Shuningdek, badiiy adabiyot o'qish, 
shaxmat shashka o'ynash mumkin emas.
O 'quv m ashg'ulotlarini uyda tashkil etishga qo'yiladigan asosiy 
gigiyena talablaridan biri bu mashg'ulotlarning kundalik muddatiga rioya 
qilishdir. Maxsus tekshirishlar shuni ko'rsatadiki, uy vazifalari 1 sinfda 
30-40 daqiqa, 2 sinfda 1 soat, 3-4sinfda 1,5 soat, 5-6 sinflarda 2 soat, 7-
8 sinflarda 2,5 soat, 9-11 sinflarda ko'pi bilan 3 soat davom etishi mumkin.