G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

Sinf xonasining havo tarkibi va mikroiqlimi. 
Sinf xonasi tarkibidagi 
uglerod (IV) - oksid miqdori 0,07-0,1% dan oshmasligi kerak (ruhsat 
etilgan m iqdor - 0,03-0,04%), havo tarkibida uglerod (IV) - oksid 
ko'payib ketsa, o'quvchilar asab sistemasining tez charchab qolishiga va 
o'tilgan darslarni o'zlashtirishning pasayishiga sabab bo'ladi. Ayniqsa, 
qish faslida boshlanqich sinflarda b a’zi o'quvchilar dars paytlarida uxlab 
qoladi. Bunga xona havosida uglerod (IV) oksidining ko'payib ketishi 
sabab bo'ladi. Shuning uchun tanaffus vaqtida va dars m obaynida 
fortochkalar ochilib, sinf havosini yangilab turish zarur.
246
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Sinf xonasida har bir o 4quvchi uchun 4,5-5 m 3 havo to 4g4ri kelishi 
lozim. Bir soatlik dars davomida har bir o'quvchi uchun 16-26 m3havo 
m o4ljallanadi. Shuning uchun qish faslida dars vaqtida fortochkani yoki 
framulalarni har 10-15 daqiqada 0,5, 1,0 daqiqaga ochib havo yangilab 
turilishi, yilning issiq fasllarida esa sinf derazalarini dars vaqtida umuman 
ochiq qo‘yish kerak.
Sinf harorati 16-18 S, nisbiy namlik 40-60%, havoning yo'nalish tezligi 
0,1 m/s bo‘lishi kerak.
O 'zbekiston R espublikasida jism oniy tarbiya darsini deyarli yil 
davomida (yog4ingarchiliksiz kunlarda) ochiq havoda o 4tkazgan m a’qul.
Dars vaqtida sport zalining harorati 14-15 °C, nisbiy namlik 40-60% 
va havoning yo4nalish tezligi 0,2-0,3 m/s dan oshmasligi kerak.
XIVBOB.
 AYIRISH ORGANLARINING YOSHGA XOS
XUSUSIYATLARI
Ayirish. Tirik organizm ichki muhit barqarorligini saqlash uchun, 
organizmga kirgan ozuqa moddalar, suv, havo va boshqa moddalarning 
almashinish qoldiqlarini tashqi muhitga chiqarib turishi shart. Chunki 
moddalar almashinuvi qoldiqlari siydikchil, siydik kislota, kreotinin va shunga 
o4xshash moddalar miqdori qonda ortib ketsa, organizm zaharlanadi.
O rganizm ga dori sifatida yoki boshqa vaziyatda kiritilgan yot 
moddalardan tashqari, organizm ichki muhiti muvozanatini saqlash uchun 
kerakli moddalarni chiqarish ham shart.
Organizmdan tashqariga ajraluvchi chiqindi moddalarni ekskretlar deb 
ataladi. Ajratuvchi organlarni ekskretor deyiladi. Ekskretor organlarga 
nafas yo4li, teri, ichak yo4li va buyrak kiradi. Ayirish organlariga yog4, 
ter va sut bezlari ham mansubdir.
0 4pka orqali karbonat angidrid, qisman suv, efir, xloroform va yengil 
uchuvchi gazlar ajraladi.
Teri orqali qisman suv, tuzlar, mikroelementlar, azot almashinish 
qoldiqlari va siydikchil moddalar ajraladi. Ichaklar orqali hazm bo'lmagan 
oziq moddalar qoldiqlari, met all tuzlari, qisman suv, b a ’zi dorilar va 
organik bo4yoqlarning qoldiqlari ajraladi.
Buyrak orqali esa organizmdan ortiqcha suv, tuzlar, mineral moddalar, 
to 4qima va hujayralarda modda almashinish qoldiqlari, siydik kislotasi, 
mochevina, kreotinin va iste’mol qilingan dori qoldiqlari ajraladi.
247
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

B uyrak fao liyati faq at qoldiq m od d alarn i tash q arig a chiqarib 
tashlashdan iborat emas, bundan tashqari bir necha hayotiy muhim 
vazifalarni bajarishda ham ishtirok etadi:
- Qon va boshqa ichki muhit suyuqliklarining hajm muvozanatini 
saqlashda;
- Bu suyuqliklarni osmotik muvozanatni saqlashda;
- Kislota-asos muvozanatini saqlashda;
- Q onda miqdori ortib ketgan organik m oddalarning ortiqchasini 
chiqarib tashlashda;
- Oqsil, yog' va uglevodlar almashinuvida;
- Qon bosimini birday turishida;
Siydik ayirish organlariga buyraklar, ichki siydik yo'li, siydik pufagi, 
tashqi siydik chiqarish yo'llari kiradi.
Buyrak bir juft loviya shaklida bo'lib, 12-ko‘krak va bel umurtqalari 
oldida joylashgan. Ulardan har, birining vazni 120 g, uzunligi 10-12 sm, 
eni 6 sm, qalinligi 3-4 sm keladi.