G. A. Shahmurova yosh fiziologiy as I

I BOB. ORGANIZM VA MUHIT
H U JAYRA HAQIDA TUSHUNCHA
Organizm o ‘z-o'zini idora etib boradigan, atrof-m uhit bilan doimo 
o 'zaro t a ’sirda b o ia d ig a n va o 'z hayotini quvvatlab bora oladigan yaxlit 
sistemadir.
Organizm struktura va funksional birligi hujayradir.
1665-yilda fizik olim R .G u k (1635-1703-y.) to m o n id a n so d d a
m ikroskop ixtiro qilinishi hujayra ta iim o tin in g tu g ilish ig a sababchi 
b o i d i . U p o 'k a k d a n y u p q a k esm a ta y y o rla b m ik ro s k o p o s tid a
kuzatganda m ayda katakchalarni k o i d i va ularga hujayralar deb nom
berdi. H ujayra organizm tuzilishi va hayot faoliyatining asosini tashkil 
qiladi. Tirik m avjudotlar evolyutsiyasi organizm hujayralarining struktura 
ham da funksiyalariga qarab tabaqalanishi, y a’ni turli shakl-shamoyilga 
kirib, har xil toifalarga b oiinish i bilan xarakterlanadi. Buning natijasida 
h u ja y r a la r m u a y y a n fu n k siy a la rn i ( h a r a k a t, se k re to r, h im o y a va 
boshqalarni) bajarishga moslashadi.
Elektron m ikroskop kashf etilishi bilan hujayraning tarkibi va undagi 
m oddalar almashuvi o'rganila boshlandi. H ujayralar sharsimon, duksimon, 
prizmasimon, kubsim on shaklda b o iib , ularning hajmi ham har xil. U lar 
m ikrom etr bilan o ich an ib , 5-10 m ikrondan bir necha yuz m ikrometrgacha 
b o iish i mumkin. H ujayralarning shakli va hajmi har xil b o iish id an q a t’iy 
nazar ular um umiy tuzilishi bilan bir biriga o'xshashdir. H ujayra uch 
qism dan, m em brana, sitoplazm a va y adrodan tashkil topadi. H ujayra 
m em branasi uch qavat tuzilishga ega b o iib , har biri 25 A qalinlikda 
b o ia d i. H ujayra m em branasi tashqi va ichki m uhit orasidagi m oddalar 
almashuvini boshqaradi, ham da turli ionlarni tanlab o'tkazish xususiyatiga 
ega.
H ujayra sitoplazmasi m em brananing ichida joylashgan b o iib , tarkibi 
organik va anorganik m oddalardan iborat. Sitoplazm a organoidlariga: 
m itoxondriya, ichki m em brana, lizosom a, G olji ap p a ra ti, ribosom a, 
sentrosom alar kiradi. U larning har biri m a ’lum vazifalarni bajaradi.
G o lji a p p a r a ti q o 's h q a v a t m e m b ra n a b ila n q o p la n g a n y irik
v a k u o la la r d a n va m a y d a p u fa k c h a la r d a n ib o ra t. U h u ja y ra n in g
b o iin is h id a ish tiro k etadi. R ib o so m alar h u jay ralar tarkibida b o iib , 
oqsillar sintezida qatnashadi. L izosom alar ferm entlardan iborat, ular
15
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

hujay rad agi oziq m o d d alarn i m ay da zarra ch a larg a parchalaydi. Shu 
tufayli shartli ravishda hujayraning ovqat hazm qilish organi deb ataladi.
M itoxondriyalar tayoqchasim on, donador, ipsimon shakllarda b o 4lib, 
d ia m e tri 0,5 m km , u zu n lig i 7 m km ga y e ta d i. U la r fe rm e n tla r va 
vitam inlarga boy, ikki qavat m em brana bilan qoplangan. M itoxondriya 
hujayrani energiya bilan ta ’minlovchi k o 'p g in a kimyoviy reaksiyalarda 
ish tiro k etad i. Ju m la d a n , u n d a a d e n o z in trifo sfa t k islo ta (A T F ) va 
k re o tin fo s fa t k islo ta (K F ) sintez q ilin a d i. H u ja y ra q o 'z g 'a lib ish 
bajarganda, bu kislotalar parchalanib, energiya hosil qiladi. Sentrosom a- 
lar, y a ’ni h ujayra m arkazi yadro atro fida joylash gan b o 'lib , hu jay ra 
bo'linishida m uhim rol o'ynaydi.
H ujayra yadrosi sitoplazm aning m arkazida joylashgan. H ujayraning 
b a rc h a h a y o tiy ja r a y o n la r in i b o s h q a ra d i va u n in g k o 'p a y is h in i 
t a ’m inlaydi. U n in g shakli, o 'lc h a m i k o 'p r o q h u jay ra n in g shakli va 
o'lcham iga bog'liq. Y adro sitoplazm adan m em brana orqali ajralib turadi. 
Y ad ro m em branasining teshiklari b o 'lib , sitoplazm adagi oqsillar shu 
teshiklar orqali yadroga, yadroning m oddasi esa sitoplazm aga o 'ta d i. 
M em brananing ostida yadroning yarim suyuq m oddasi - yadro shirasi 
bor. Y adro ichida m ayda donacha shaklidagi m oddalar bo'lib, ularning 
ayrim lari maxsus bo'y o qlarda bo'yaladi.
H u ja y ra y a d ro s in in g b o 'lin is h id a is h tiro k e ta d ig a n va y axshi 
b o'yaladigan tanachalarni 1888-yilda nemis olimi V.Valdeyer aniqlab, 
u larn i x ro m o so m ala r deb a ta g a n . X ro m o so m a g rekcha s o 'z b o 'lib , 
«xrom os» b o 'y o q , ran g , «som a» ta n a c h a degan m a ’noni b ild irad i. 
X rom osom alar organizm ning o'ziga xos barcha belgilarini irsiy y o 'l bilan 
n asld an naslga o 'tk a z a d i. U oqsillar va nuklein k islo tala rn in g yirik 
m o le k u la la rid a n ta s h k il to p g a n . X ro m o s o m a la r ip sim o n y o k i 
ta y o q c h a s im o n s h a k ld a b o 'lib , u n in g son i tu rli o 's im lik , h a y v o n
h u ja y ra la rid a tu rlic h a d ir. 1956-yilda k o 'r s a tib b e rilg a n d e k o d a m
h u ja y ra la ri 46 ta x ro m o so m ad a n ib o ra t. H u ja y ra la rn in g b o 'lin is h i 
xrom osom alarning ipsim on ikkita tizilm aga ajratilishidan boshlanadi. 
X rom osom alar kimyoviy tabiatining aniqlanishi biokim yoning so'nggi- 
y illard a q o 'lg a k iritg a n eng k a tta y u tu g 'i b o 'ld i. X ro m o so m a n in g
dezoksiribonuklein (D N K ) va ribonuklein (R N K ) kislotalardan tashkil 
to p g a n lig i 
a n iq la n d i. 
H o z irg i 
v a q td a
D N K d a
b e lg ila r 
inform atsiyalarining kodlari saqlanishi, y a ’ni D N K orqali hujayradan- 
hujayraga, organizmdan-organizmga irsiy axborot o'tkazilishi isbotlangan.
16
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

D N K m olekulasi qo'shaloq spiral strukturasiga ega. Buni 1953-yilda ingliz 
olimlari U otson va K riklar ko'rsatib berishdi. U lar shu kashflyotlari uchun 
Nobel m ukofotiga sazovor bo'ldilar. R N K oqsil sintezda ishtirok etadi. 
Oqsil sintezida 20 ta am inokislota ishtirok etib, ularning sintezlanishi 
1,5 daqiqa davom etadi.
H ujayraning tarkibiy qismini anorganik, organik, m oddalar va 70% 
dan k o 'p ro g 'in i suv tashkil etadi. Suv erituvchi xususiyatga ega bo'lib, 
hujayradagi barcha hayotiy jarayonlarda m uhim rol o'ynaydi. H ujayra 
tarkibida fosfor, oltingugurt, kalsiy, kaliy, natriy, xlor, temir, magniy, 
kremniy kabi m akroelem entlar va yod, mis, kobalt, rux, nikel, oltin kabi 
m ikroelementlar bo'ladi. Bular hujayraning anorganik m oddalaridir.
H ujayra tarkibidagi organik m oddalarga oqsillar, yog'lar, uglevodlar, 
nuklein k islo talar kiradi. O qsillar hujay ran in g asosiy tark ibiy qism i 
hisoblanadi. Oqsil m uhim plastik aham iyatga ega bo'lib, u hujayraning 
b a rc h a h a y o tiy ja r a y o n la r id a , k o 'p a y is h id a va e sk irg a n ta rk ib iy
qismlarning yangilanib turishida asosiy vazifani bajaradi.
Y og'lar ham hujayraning tarkibiy qismiga kirib, plastik va energetik 
vazifani bajaradi. Uglevodlar ham asosan energetik aham iyatga egadir.
H u ja y ra n in g asosiy h ayo tiy fu n k siy a la ri-m o d d a la r alm ashinuvi, 
harakat, t a ’sirlanish, ko'payishdan iborat.
H ar bir hujayrada norm al yashashi, o 'z vazifasini bajarishi, ko'payishi 
uchun ularda uzluksiz ravishda m oddalar almashinuvi jarayoni davom
etib turadi. Ovqat hazm qilish organlarida parchalanib, qonga so'rilgan 
oziq m oddalar qon orqali hujayralarga o'tadi. Bu m oddalarning bir qismi 
hujayraning tarkibiy elementlari m untazam ravishda yangilanib turishi 
va ularning ko'payishi uchun plastik m aterial sifatida o'zlashtiriladi. Oziq 
m oddalarning qolgan qismi esa nafas olish organlaridan qon orqali kelgan 
kislorod bilan oksidlanib, energiya hosil qiladi va bu energiya hisobiga 
h u ja y ra q o 'z g 'a la d i, h a ra k a tla n a d i, ish b a ja ra d i. B u nd an ta sh q a ri 
energiya tinm ay yangilanib boradigan protoplazm a tarkibiy qismlarining 
sintezi uchun h aro ratn i m a ’lum d arajada saqlab turish, organizm ning