G /. Shaxmurova., I. T. Azimov u e. Raxmatov s. Axasanova., В I. Azimov

B io lo g ik m a sa la la r n in g m a jb u riy m in u m i

---

oid bilim lam i 
rivojlantiriuvchi, 
5-organizmlami 
ko'payishi 
va individual 
rivojlanishi-ni yoritadigan, 6-iisiyat va o'zgaruvchanlik qonuniyatlami atroflicha 
o‘rganish imkonini beradiga m asalalar уechishi kerak.
Botanika o ’qitishda masala va m ashqlardan foydalanish
O 'sim liklar dunyosini 
o'rganish 
o'quvchilarda tirik 
tabiat haqidagi 
tasaw urlam ing shakllanishida alohida o ‘rin tutadi. Chunki, tirik organizmlam ing 
anatomiyasi, morfologiyasi, fiziologiyasi, sistematikasi v a boshqa ko‘rsatkichlar 
haqidagi qarashlar asta sekinlik bilan shakllana boshlaydi. 0 ‘quvchilarda organlar, 
organlar sistemasi, ulaming tuzilishi to'g 'risid ag i biiim lar kengaya boradi. Hozirgi 
vaqtda o 'q u v tarbiya jarayonini izchil va ketma - ket holda bayon etish, o'quvchi- 
larning bilish faoliyatini oshirish, botanika fanini o'rganishga intilishlarini 
takomillashtirish va ekologik taibiyaning shakllantirish bo'yiclia turli xil o'qitish 
shakli v a usullari ishlab chiqilgan. O 'sim liklar dunyosini o'rganish davomida 
o'quvchilar o ‘sim liklarning vegetativ organlari (ildiz, poya, barg), generativ organ­
lari (gul, urug‘, meva), o‘sim liklar sistematikasi (tuban va yuksak o'sim liklar, 
sporali, ochiq urug‘li, yopiq urug'li o ‘sim liklar va ulam ing oilalari) o csimliklar 
ekologiyasi, o ‘sim liklam ing muhofaza qilish b o 'y ich a bilim larga ega bo'lishadi. Bu 
bilimlami mustahkam lashda masala va mashqlardan foydalanish muhimdir.
Gulli o'sim liklarning organlari bo‘yicha m asala va mashqlar
B u m avzu o ‘simlik organlarining tuzilishi, ulam ing inson hayotidagi 
ahamiyati, odam tom onidan bu organlarning am aliyotda qo'Ilash kabi asosiy 
m asalalarga e ’tibor beriladi. U shbu mavzularda o'quvchilam ing tabiatshunoslik 
fanlari dan olgan bilimlari chuqurlashtiriladi, aniqlashti riladi, o 'sim lik organlarini bir 
- biriga uzviy bog'liqligi o ‘rganiladi va o'sim lik bir butun sistem a ekanligi 
to ‘g ‘risidagi tushunchaiar shakllanadi. B u mavzuning asosiy vazifasi — organizm- 
dagi organlarning tashqi tuzilishi va funksiyasini o 'zaro bog‘liqligini, ulardagi 
mavsumiy o'zgarishlam i, o lsim liklam ing xilm a - xilligi tarqalishi va ulaming 
yashash muhiti, o ‘simIik boyliklaridan tejam korlik bilan foydalanish kabilami 
o ‘rganishdir. 0 ‘quvchilar o'sim liklarning yashash muhiti bilan o czaro bog‘liqlik 
sabablarini, odam ning madaniy o'sim liklarning o ‘sish va rivojlanishiga ko'rsata­
digan ta’sirini, o'sim liklarning kuzgi, qishqi, bahorgi, yozgi o'zgarishlarini 
o'rganish orqali tabiat 
go'zalliklaridan bahra o la bilish kabi estetik tarbiya 
shakllanadi. Shu boisdan bu m avzularda darslam ing ta ’limiy, tarbiyaviy va 
rivojlantiruvchi maqsadlari am alga oshiriladi. M avzulam i chuqur o'rganish uchun 
mvzularga b o g 'liq holda labarotoriya m ashg4ulotlari, ekskursiyalar va o 'q u v tajriba 
maydonchasida olib boriladigan ishlar katla rol o'ynaydi. Shu bilan birga 
o'sim liklarning vegetativ va generativ organlari haqida bilim lam i o'zlashtirish va 
kengaytirishda o'quvchilam ing m ustaqil va ijodiy fikrlashlarini rivojlantiruvchi 
masala va mashqlar, turli xil topshiriqlar m uhim aham iyatga ega. O 'quvchilam i 
gulli o'sim liklar organlarini sxematik mashqlami tuzishga o'rgatib borish zarur.
9

---

Н аг qanday tuzilgan m asala va m ashqlar o'sim lik organlarini tuzilishini, vazifasim, 
vegetativ ko'payishdagi rolini ochib berishga, o'sim liklar haqidagi o'quvchilar 
tasavurini kengaytirishga qaratilgan b o ia d i. Bunday m asala v a mashqlardan 
foydalanish dars samaradorligini oshiradi va m a’naviy - iqtisodiy ham da ekologik 
tarbiyaning shakllanishida m uhim o ‘rin egallaydi.
O 'sim lik la rn in g vegetativ o rg a n la ri b o 'y ic h a m a sala v a m a sh q la r
0 ‘sim liklarda bir yoki b ir nechta vazifani bajaruvchi uning bir qism iga organ 
deyiladi. Organlar to ’qimalardan tuzilgan bo’ladi.
Gull» o'sim liklarning organlari vegetativ va generativ organ larga bolinadi. 
V egetativ organlarga ildiz, poya va barg, generativ organlarga esa gul, m eva va 
um g‘lar kiradi. 0 ‘simlik organlari birgalikda yagona organizm ni tashkil etadi.
Ildiz - o ‘sim likning poya yoki tanasini yerga birlashtirib, tuproqdagi suv va unda 
erigan oziq moddalami shimib oladigan va ulam i o'sim likning yer usti qismiga 
yetkazib beradigan organi. Ildizga xos m uhim xususiyatlardan biri shuki, u barg 
hosil qilmaydi. K o'pchilik o'sim liklarning ildizida oziq moddalar to'planadi. B a z i 
o'sim liklarning ildizi esa vegetativ ko‘payish organi hisoblanadi. O'sim liklar yaxshi 
o'sishi va rivojlanishi, daraxt v a butalar yirik, b aq u w at shox-shabba hosil qilib, 
uzoq yashashi ko‘p jihatdan ildizga bog'liq. O ’quvchilar ildizning suv v a unda 
erigan mineral moddalami shim ib oluvchi organ ekanligi haqidagi umumiy 
m a’lum otga ega. Lekin ildiz qaysi mineral tuzlam i qanday shim ib olishi, bu 
o ’zlashtirilgan moddalar keyinchalik qanday holatda bo’lishi - ulam i o ’ylantirib 
qo’yadi. 
B u savollarga javob ildizning morfologik, 
anatomik 
tuzilishmi 
fim ksiyasiga bog’liq holda o ’rganiladigan m avzularda javob topiladi. Ildizning 
shoxlanishi, yon tom onga va bo’yiga o ’sishi, o ’sim likning tuproqqa mahkam 
birikishini, ildiz yuzasini katta bo’lishi suv va unda erigan mineral moddalami 
shim ib olishini kuchaytirish xususiyatlarini, ildiz yuzasini o ’sim likning yer ustki 
qism idan b ir necha bor katta bo’lishini, ildiz tukchalari o ’sim likning zarur moddalar 
bilan ta’minlovchi shimish yuzasini kattalashtirishini o ’quvchilarga turli usullar 
yordam ida tushuntirib boriladi. Ildiz o ’sim likning butun vegetatsiya davri 
m aboynida bo’yiga o ’sishi tuproqning ichki qatlam iga o ’sib kirib u joydan suv va 
erigan m ineral moddalam i shimishini, ildizning o ’sish davomida o ’tkazuvchi 
to’qim aning hosil b o ’lishini, o ’tkazuvchi naychalam i ahamiyatini bilish talab 
etiladi. Bu talablam i bajarish uchun am aliy m ashg’ulotlar davom ida ildizning tashqi 
va ichki tuzilishini o ’rganish uchun oldindan tarqatm a materiallar (tirik o ’simliklar, 
geibariylam i) tayyorlab qo’yishga o’quvchilam i ham ja lb etish, ildiz ustida 
fenologik kuzatishlar olib borishni o ’rgatish, ildizning morfologiyasi, anatomiyasi, 
fiziologiyasi 
mazmunini 
to’ldirishga 
yordam
beradigan 
masala, 
mashq, 
topshiriqlardan izchil ravishda foydalanish kerak. Ildiz tomonidan shim ib olingan 
suv va mineral tuzlam ing o ’sim liklar hayoti uchun zarur ekanligi to’g ’risidagi 
biiim lar tajriba va kuzatishlar orqali shakllanadi. K o’pchilik tajribalar oldindan 
qo’yilishi kerak, chunki uning natijalaridan keyingi darslarda foydalanib boriladi. 
O ’quvchilarga ildizning tuzilishini vazifasiga bog’liq ekanligi, ildiz o ’sish tezligiga
10

---

va turli o 'sim lik ildizlamini taqqoslashga doir masala va mashq, turli topshiriqlami 
bajarish bo’yicha ko’rsatm alar berrib borish im q sad g a muvofiqdir.
O ’quvchilar tomonidan maktab sharoitida olib borishi m uhim bo’lgan 
tajribalarga ildiz bosim kuchini (poyasi kesilgan xona o ’sim liklarida) kuzatish, xona 
o’sim liklariga sovuq suv quyish yoki gultuvagi atrofiini m uz bilan sovitish, o ’quv -
tajriba maydonchasidagi kuzatishlar va tajribalar yakuni yoki borishi haqida 
m a'lum otlar berish, o ’sim liklam i turli mineral va organik o ’g ’itlar bilan ishlov 
berish natiijasida o ’sish v a rivojlanishni kuzatish v a unga doir m asala ham da mashq 
kabilam i bajarish fanga bo’lgan qiziqishlarini oshiradi. Eng m uhim va maktab 
sharoitida o ’tkazish m um kin bo’lgan tajribalardan biri o ’sim likning o ’sish va 
rivojlanishi da oziqlanish, nafas olishning o ’zaro bog’liqligini isbotlovchi tajribalar 
hisoblanadi. M isol tariqasida quyidagi tajribalam i keltiramiz:
1-tajriba. Maqsad: tuproq tarkibi ildiz rivojlanishiga qanday ta ’sir qilishini 
o ’rganish.
Tajriba oldindan tayyorlangan o ’simlik oyna devorli yashikka o ’tkaziladi. 
Yashik o ’rtasidan to ’siq yordam ida ikki qism ga ajratiladi. U ning birinchi yarm iga 
hosildor tuproq, ikkinchi yarm iga unumdorligi past bo’lgan tuproq solinadi. 
O ’qituvchi har ikala yashik bo’lagidagi oyna devori yaqiniga bir xil kattalikdagi 
urug’ pallasi olib tashlangan n o ’x at yoki loviya o ’simtasini ekadi. Agar urug’ palla 
olib tashlanm asa har xil sharoit ta ’siri 10 kundan so ’ng bilinadi.
2-tajriba. M aqsad: ildizning hosil bo’lishi va o ’sishiga havo ta’sir qilish qilmasligini 
isbotlash.
Ikki bankaga bir xil miqdordagi suv quyiladi. faqat birinchi bankaga 
qaynatib sovitilgan, ikkinchisiga qaynatilmagan suv quyiladi. H ar ikkala bankaga 
pastki qism dagi barglari olib tashlangan tradeskansiya novdalari solinadi. 
Qaynatilgan suvdagi novda suvdan olinmasdan bankaga ozroq o ’simlik moyi 
quyiladi. M oy qoplami suvga havo o ’tkazmaydi. Qaysi bir bankadagi tradeskansiya 
novdasida ildizlar paydo bo’ladi?
Shunday qilib o ’sim likning tuproqdan oziq moddalam i o ’zlashtirishini 
tajriba orqali o ’rganish o ’quvchilarga ildizning faoliyati ju d a ko’plab tashqi muhit 
om illariga bog’liq ekanligini tushuntirish mumkin. Shu sababli darslarda tabiat 
zonalariga bog’liq b o ’lgan m asala va m ashq turli topshiriqlardan foydalanish 
samarali natija beradi. Ayrim o ’sim lik organlari tuzilishiga iqlim om illari suv, havo, 
issiqlik, nam lik, tuproq qanday ta ’sir ko’rsatishi to ’g ’risidagi tushunchalarga ega 
bo’lib boriladi. Bunday tushunchaiar turli usullar yordam ida jum ladan m asala va 
m ashqlar orqali mustahkam lanib boriladi. O ’quvchilarga tuproq muhofazasi uni 
saqlash hosildorligini oshirish to ’g ’risida m a’lumotlar berish orqali masala va 
mashqlar bajarishni taklif etish kerak.
Udiz m avzusiga shakli o ’zgargan ildizlar y a ’ni ildizm evalar haqida 
ma’lumotlar kiritilgan. B unga bog’liq holda ildizning qo’shim cha vazifalari zahira 
oziq moddalami to ’plash haqida m a’lumotlar beriladi. B unga bog’liq bo’lgan 
m asalalar tuzish va o ’quvchilarga berib borish ildiz haqidagi m alu m o tlam i to ’liq 
o’zlashtirishga yo’l ochadi.
O ’q ildiz va popuk ildizlam ing rivojlanishi to ’g ’risida bilim lam i shakllan-
11

---

tirishda o ’quvchilar tomonidan oldingi tajribalardagi 
murtakdan ildizning 
rivojlanishi bo’yicha kuzatish larini umumlashtirishdan boshlansa yana ham 
samarali bo’ladi- Tajriba bilan bog’liq bo’lgan quyidagi topshiriqiam i o ’quvchilai 
bajaradilar. Kitob yoki daftardagi m a’Iumotlami o ’qiydi va no’x a t yoki loviya, 
bug’doy o ’simtalari berilgan rasm lam i o ’rganadi. Shundan so ’ng quyidagi 
savollarga javob beradi: urug’dan dastlab qaysi organ rivojlanadi? Loviya va 
bug’doy o'sim tasidagi ildiz qanday rivojlandi? I-oviya va bug’doy ildizi tashqi 
tomondan qanday farq qiladi?
Tarqatm a material sifatida 20-30 kun oldin o ’stirilgan b ir urug’ pallali va 
ikki urug* pallali o ’sim liklam ing o ’sim tasi ustida, xonada o ’stirilgan o ’simliklar, 
gerbariylar bo’yicha quyidagi topshiriqiam i o ’quvchilar bajaradilar.
1-topshiriq. Loviya o ’sim tasining ildizi ham da gerbariydagi to’liq shakllangan 
loviya ildizini ko’rib chiqing v a taqqoslang. Voyaga yetgan gullayotgan loviya 
ildizi qanday ko’rinishga ega?
2 - topshiriq. Kuzgi bug’doy o ’simtasi va gerbariydagi voyaga yetgan bu g ’doy 
ildizini kuzating va quyidagi savollarga javob bering. Bug’doy o ’sim tasi ildizi bilan 
voyaga yetgan bug’doy ildizi o ’rtasida qanday farq bor? Q o’shim cha ildizlar 
bug’doyning qaysi qism idan rivojlanadi? Voyaga yetgan o ’sim likning ildizi qanday 
ko’rinishda bo’ladi? O ’quvchilar daftarlariga o ’q ildiz va popuk ildiz rasmini 
chizishadi, rasm ostiga o ’simlik va ildiz nomini yozadi.
Albatta dars davom ida o ’quvchilar bilish faoliyatini oshirishda, o ’simlik 
organlari to’g risida to ’g ’ri ta s a w u r hosil qilishda turli topshiriqlar, kuzatishlar olib 
borish, mavzuga oid masala va m ashqlar berib borish m uhim aham iyatga ega.
B iz quyida ildiz m avzusiga oid ayrim masalalam i yechish usuliga to’xtalib o ’tamiz.
1.Qishki bug‘doyning barcha ildiz tukchalarini uzunligi 200 sm ni tashkil etadi, 
natijada ildizning shimish yuzasi 15 barobar ortadi. Hisoblangchi-qishqi bug‘doy- 
ning ildiz tukchalarini soni nechta? A gar 1 ta ildiz tukchasini uzunligi 0.25 mm 
bo‘lsa.
Yechilishi:
Quyidagi hisoblash ishlarini am alga oshiramiz: 200: 0.25 = 800.
Jav o b : Ildiz tukchalari soni 800ta.
2. Bir tup fikusning y e r ustki qism i 1.823 m 2 ni tashkil etadi. Ildiz sistem asi tana 
yuzasidan 130 bor katta bo Is a , ildiz yuzasini hajmini hisoblab toping?
Yechilishi:
Quyidagi hisoblash ishlarini am alga oshiramiz: 1.823m2 x 130 = 237 m2 
J a v o b : 237 m2
3.M akkajo’xori o ’simligida olib borilgan tajribalardan aniqlanishicha uning ildizida 
1890000 ta ildiz tukchasi borligi aniqlandi. Yuqoridagi m a’lumotlarga asoslangan 
holda bu o ’sim likning ildiz tukchalari qancha m m 2 qismini egallagani hisoblab 
toping?
Yechilishi:
Quyidagi hisoblash ishlarini am alga oshiramiz: 180000: 700 - 2700 mm2 qismini 
egailaydi.
J a v o b : 2700 mm2
12

---