Chidamlilik turlari. Agar kishi biror bir og’ir ishni bajarayotgan bo’lsa, u
birmuncha vaqtdan so’ng bu ishni bajarish tobora qiynnlashib borayotganini
sezadi. Chetdan qaraganda bu kishining holati ancha o’zgarganligini ko’rish
mumkin. Bu o’zgarishni mimika muskullari kuchlanishida, ter paydo bo’lishida
ko’rish mumkin. Ayni vaqtda uning organizmida bir-muncha jiddiy fiziologik
o’zgarishlar ham ro’y beradi. Qiyinchiliklar ko’payib borishiga qaramasdan, kishi
iroda kuchi hisobiga dastlabki ish intensivligini birmuncha vaqt saqlab turishi
mumkin. Bunday holatni kompensatsnyali charchoq fazasi deyiladi. Agar, iroda
kuchi ortganiga qaramay ish intensivligi pasaysa, dekompensatsiyali charchoq
fazasi boshlanadi. Ishlash natijasida kishi ishlash qobiliyatining vaqtinchalik
kamayishi charchoq deb ataladi. Bu qiyinchilik ortishida yoki ishni avvalgidek
samarador bajarish mumkin bo’lmay qolishida ifodalanadi. Agar bir necha kishiga
bir xil vazifani bajarish tavsiya etilsa, ular turli vaqtdan so’ng charchaydilar.
43
Bunga sabab shu kishilardagi chidamlilik darajasining xilma-xil bo’lishidir. Biror
bir faoliyatda charchoqqa qarshilik ko’rsatish qobiliyati chidamlilik deb ataladi.
Faoliyat turlarining spetsifikasiga qarab charchoqning bir necha tiplari
mavjuddnr. Bular aqliy, sensor (his-tuyg’u organlariga tushadigan yuklama bilan
bog’liq), emotsional va jismoniy charchoqdan iborat. Har qanday faoliyatda
charchoqning aytib o’tilgan barcha tiplarining komponentlari ishtirok etsada,
jismoniy tarbiya sohasi uchun muskul faoliyati tufayli hosil bo’lgan jismoniy
charchoq ko’proq ahamiyatga ega. Bundan buyon gap charchoqning mana shu
tipiga nisbatan bo’ladigan chidamlilik haqida boradi.
Kishi faoliyatining belgilangan intensivligini qachongacha saqlay olishini
ko’rsatadigan vaqt chidamlilikning asosiy o’lchovidir. Chidamlilik bevosita va
bilvosita usullar bilan o’lchanadi. Bevosita o’lchash usulida tekshirilayotganlarga
biror bir topshiriqni bajarish (masalan, berilgan tezlikda yugurish) tavsiya etiladi
va ish qancha vaqtgacha berilgan intensivlikda bajarilishi (tezlik pasaya
boshlangunga qadar) aniqlanadi. Chidamlilikni bevosita usulda o’lchash amalda
doimo qulay emas. Shuning uchun ko’pincha bilvosita usuldan foydalaniladi.
Chunonchi, sport praktikasida chidamlilnk biror bir uzun masofani (masalan,
10000 m ga yugurishda) o’tish vaqtiga qarab aniqlanadi.
Chidamlilikni ko’chirish. Umumiy deb ataladigan chidamlilik. Kishining
chidamlilikni talab qiladigan mashqlardagi funktsional imkoniyatlari bir
tomondan, tegishli harakat malakalari, texnikani egallash darajasi bilan belgilansa,
ikkinchi tomondan organizmning aerob va anaerob imkoniyatlari bilan belgilanadi.
Nafas olish imkoniyatlari uncha spetsifik emas, ular harakatlarning tashqi
formasiga juda ham bog’liq bo’lmaydi. Shuning uchun, agar kishi mashqlar
yordamida, masalan, yugurishda o’zining aerob imkoniyatlari darajasini oshirgan
bo’lsa, bu boshqa harakatlarni bajarishga — yugurishga, eshkak eshish yoki
chang’ida yugurishga ham ta'sir etadi. Mazkur sportchi organizdaqing vegetativ
sistemalarining ishlash imkoniyatlari barcha shunga o’xshash harakatlarni
bajarishda ham yuqori bo’ladi. Shartli qilib aytganda, «vegetativ» mashq
ko’rganlikning umumlashgan bu xarakteri chidamlilikni ko’chirish uchun keng
44
miqyosda qulay sharoitlar yaratadi. Biroq har bir ayrim holda ko’chishning
mavjudligi yoki yo’qligi organizmning energetik imkoniyatlariga va harakatlarning
barcha sifat xususiyatlariga bo’lgan talablar bilangina emas, balki harakat
malakalari o’rtasidagi o’zaro hamkorlik xarakteri bilan ham belgilanadi.
Do'stlaringiz bilan baham: