1.1. Tup bilan bajariladigan xarakatlar. Tup olib yurish. Mazkur taktik xarakatni tupga ega bulgan uyinchi sheriklari rakiblar bilan «berkitilgan»da va tupni uzatish uchun imkon bulmaganda bajarish urinlidir.
Bunda, uyinchi kuyidagi maksadlarni kuzlagan xolda, maydon uzunligi yoki kengligi buylab tup bilan siljishni boshlashi kerak:
SHeriklarni «Ochilishi» uchun, shuningdek, birorta uyinchini xujum mintakasiga siljishi uchun imkoniyat yaratish. Mazkur vaziyatda siljish yukori tezlikda bajarilmasligi kerak chunki sheriklarda yangi pozitsiyani egallash uchun yetarlicha vakt bulishi kerak.
Rakib darvozasiga bevosita taxdid kilish maksadida uzi uchun sharoit yaratish. Bunda tup surish rakib tomonidan karshi choralar kullanilishini kiyinlashtirish uchun, katta tezlikda bajariladi. Bundan tashkari, tupga ega bulgan futbolchi sheriklari vaziyatlarining kulayligidan darxol foydalanish maksadida, ularning siljishini dikkat bilan kuzatish lozim.
CHetlab utish (tezlik uzgarishi bilan). Xarakatlar kuyidagicha bajariladi: futbolchi unga yon tomondan, yon – oldingi yoki yon – orka tomondan xujum kiluvchi ximoyachi bilan yakinlashishni kutgan xolda, tup bilan urta tezlikda xarakatlanadi.
2-3 metr masofada, ya’ni bevosita xujum masofasi joylashgan ximoyachi bilan taxmin kilingan uchrashuv vaktida xujumchi keskin tarzda xarakat tezligini oshiradi.
Aldamchi xarakatlar yordamida chetlab utish – nisbatan katta bulmagan uyin maydoni sharoitida yakkakurash olib borishning eng samarali vositasi xisoblanadi.
Kuyidagi chalgitish xarakatlari farklanadi: Zarb bilan chalgitish. Uyinchi tup bilan ximoyachiga yakinlashadi va undan 3-4 m masofada rakibga karab kuchli zarbani taxlib kilgan xolda oyogi bilan keng siltanish xarakatini bajaradi.
Ximoyachi, odatda, zarbani uziga olish uchun tirishadi va oldidan uyinchini utib ketishga tezda javob bera olmaydi.
Ketish bilan chalgitish. Xujumchi tup bilan tugri ximoyachi tomoniga xarakatlanadi. Undan 2-3 m masofada chapga ketishga taklid kilib, sungra esa maksimal tezlikda ximoyachini ungdan aylanib utishga xarakat kiladi.
Tuxtash bilan chalgitish. Tup surayotgan uyinchi uzi bilan bir yunalishda xarakatlanayotgan ximoyachi uni kuvib yetayotganini kurgach, xarakatlanishni bir kadar sekinlashtiradi. Ximoyachi 1,5-2 m masofada bulganda xujumchi tupni tuxtatadi, sungra esa maksimal tezlikda avvalgi yunalish buyicha xarakatlanishni davom ettiradi.
Darvozaga zarba berish. - Barcha xujumkor xarakatlarni bajarishning asosiy vositasi xisoblanadi.
Darvoza tomon zarba berish taktikasining umumiy asoslari: Zarba bajarishdan oldin darvozabon vaziyatini yaxshi baxolay olish xamda u yoktirgan xarakatlarni bilish lozim.
Anik uyin xolatiga boglik xolda zarbani bajarish usulini tugri tanlash kerak.
Bajarilishi jixatidan mazkur vaziyat uchun eng kulay bulgan zarbani kullash lozim.
Zarba darvozabon uchun imkon boricha kutilmagan bulishi kerak.
Tupni darvozani ishgol kilish uchun eng kulay vaziyat bulgan sherikka uzatish urinlidir.
Uyinchi turli zarba berish usullarini bilishi kerak. Darvozaga bosh bilan zarba bera olishi juda muximdir, chunki bunday zarbalar yukorilatib tup uzatishdan sung xujumni yakunlashda kuprok maksadga muvofikdir.
Uzatishlar. Uzatishlar – uyinchilar (2ta) ning uzaro xamkorlikda xarakatlanishi bulib, bunda bir uyinchi ikkinchisiga tup uzatadi. Uzatishlar futbolda yakka tartibdagi va jamoaviy xarakatlar urtasida uziga xos oralik bugim bulib xizmat kiladi. Kimga kachon va kanday uzatishni bajarish kerakligini xal etish xamda kabul kilingan karorni amalga oshirish orkali futbolchi shaxsiy maxoratini namoyish etadi. SHu bilan bir vaktda, uzatish – 2-3 ta sportchining uzaro xamkorlikdagi, ya’ni guruxli xarakatlarni amalga oshirish vositasi bulib xisoblanadi.
Futboldagi barcha uzatishlarni mazmuniga kura kuyidagicha tasniflash mumkin:
Kursatmaga kura: a) oyoklarga; b) yurishga – bush uringa; ximoyachi ortiga; v) zarbaga; g) oxirigacha bajarilmagan uzatish – uz darvozasi tomoniga yoki maydonga kundalang tarzda «ochilayotgan» sherikka; d) uksimon.
Masofaga kura: a) kiska (5-10 m); b) urtacha (10-25 m); v) uzun (25 mdan ortik).
Yunalishi buyicha: a) buylama; b) kundalang; v) diogonal buyicha.
Trayektoriya buyicha: a) pastdan; b) yukoridan; v) uloktirish.
Bajarilishi usuli buyicha: a) yumshok; b) burama xarakat yordamida; v) uloktirish.
Vakt buyicha: a) uz vaktida; b) kechikkan xolda; v) erta.
Turli uzatishlarni bajarish orkali xujumchilar ximoyachilarni xolatini uzgartirishga undaydi, ya’ni ularni gox oldinga siljishga (yon tomon uzatishlar), gox yon tomonga yakinrok siljishga majbur kilishadi; shuningdek xujum yunalishini bir kanotdan boshka kanotga tezda uzgartirishadi (uzun dioganal tup uzatishlar).
Kuyidagi omillar tup uzatishlarni samarali bajarishlarga ta’sir etadi:
- futbolchining texnik maxorati, maydonni kura olish kobiliyati (sheriklari va rakiblarni joylashuvi), tup uzatuvchi uyinchini taktik fikrlash kobiliyati, uning mazkur uyin vaziyati sheriklaridan kaysi biriga va kanday uzatishni bajarish masadga muofik bulishini tez va tugri aniklash kobiliyati, sheriklarni manyovr qilishi va tup uzatayotgan uyinchiga «uzini taklif etishi» soni.
