Футбол тактикасини ривожлантириш

Mavzuning dolzarbligi – futbolchilarni samarali texnik-taktik xarakatlarini rejalashtirish va ishlab chikishda namoyon buladi. Uzbekiston terma jamoasining Osiyo kubogidagi chikishlari buyicha utkazilgan tadkikotlar shuni kursatadiki, futbolchilarimiz Osiyoning yetakchi jamoalaridan nafakat texnika va taktikada balki jismoniy tayyorgarlikda xam orkada kolmokda. SHu bois futbolchilarda maxsus jismoniy xislatlarni rivojlanish darajasi xamda bellashuvda tup bilan texnik-taktik xarakatlarni anik bajarish orasidagi uzaro bogliklikni namoyon etuvchi sifat kursatkichlarini aniklash dolzarb muammo xisoblanadi va uz yechimini kursatmokda.
Sportchilarni tayyorlash tizimini kelgusida takomillashtirish muammosini xal etish sermaxsul tarzda kechmokda.
U asosiy taktik xarakatlarni urganish va ularni («ochish», «yopish», vaziyatni tiklash, tup uzatish) takomillashtirishdan iborat bulib, uyinlar, maxsus va uyin mashklari yordamida amalga oshiriladi.
Amaliyotda kuyidagi uyin mashklari kullaniladi:

1. 
   «Tup aylanadi». Uyinchilar muayyan joylashadi va bir iriga tupni shu tarzda uzatadiki, bunda aylana yoki kvadrat urtasida joylashganlar uyinboshilar tupni egallab olmasliklari yoki unga tegib ketmasliklari kerak. Agar tup doira chegarasidan chikib ketsa, yoki uyinboshi tupga tegib ketsa yoxud uni tortib olsa, u tup uzatishni muvaffakiyatsiz bajargan uyinchi urniga turadi.
   
2. 
   Tup kvadratda. Uyinda ikki juft uyinchi va bitta betaraf uyinchi uzaro bellashadi. Bunda uyin davomida betaraf uynchi tupni egallagan uyinchilar juftligiga kushiladi.
   
3. 
   Xuddi yukorida keltirilgan uyin kabi, fakat bu xolda 3 uyinchi 3 uyinchiga karshi; 4 uyinchi 4 uyinchiga karshi uyin olib boradi.
   
4. 
   Bir darvozaga xujum kilishda 3-6 ta uyinchi katnashadi. Xujum uyinchilar tupni oldirib kuygungacha yoki darvoza egallaguncha davom etadi; tup yukotilgach yoki darvoza egallangach, xujumchi maydon markazidan turib yana xujumga utadi.
   
5. 
   Yuqorida keltirilgandagi kabi, fakat 1-5 ta uyinchilar tomonidan darvozani rakibdan kilish tarzida bajariladi.
   
6. 
   Basketbol, gandbol, xokkey uyinlarini kullash («ochish» va «yopish»)
   

Taktik kobiliyatlarni takomilashtirish maksadida futbolchilar kuyidagilarni mashk kiladilar:
- tup uzatishlar – diagonal, kundalang, buylama, yoysimon.
- tup uzatishlar – uzun, urtacha, kiska.
- tup uzatish – yer buylab, xavo uzra.
- tup uzatish – sherikka, mintakaga.
- tup surish va «ochilish»da chetlab utish – tezlikka, chalgitish xarakatlari yordamida.
- tup bilan va tupsiz xarakatlanish.
Futbolchilar taktik tayyorgarligining asosiy vazifalari kuyidagilardan iborat:
a) musobakalarda kuchlarni taksimlashni takomillashtirish;
b) tupni egallash texnikasini uygun tarzda kullashni takomillashtirish;
v) uyinda barcha jamoa chiziklarining uzaro xamkorligini takomillashtirish;
g) bellashuvlarda uyin taktikasi tizimlarini maksadga muvofik xolda almashtirishni takomillashtirish.
Taktika deganda, uyinchilarning rakib ustidan galaba kozonishga karatilgan yakka tartibdagi va jamoaviy xarakatlarini tashkil etish, ya’ni jamoa futbolchilarini anik rakibga karshi muvaffakiyatli kurash olib borishga imkon beruvchi reja buyicha uzaro xamkorlikda xarakatlanishi tushiniladi.
Taktikada muximi – maksadga erishishni ta’minlab beruvchi xujumkor va ximoya xarakatlarining eng makbul vositalari, usullari va shakllarini aniklash xisoblanadi.
Xar bir aloxida taktikani tanlash jamoa oldida turgan vozifalar; uyinchi guruxini kuch jixatidan uzaro muvofikligi, maydon xolati va iklim sharoitlariga boglik buladi.
Taktika uchrashuv vaktidagi uyin faoliyatining asosiy mazmuni xisoblanadi. Anik rakibga karshi tugri tanlangan kurash taktikasi muvoffakiyat garovidir; notugri tanlangan yoki uyin davomida amalga oshirilmagan taktika, odatda maglubiyatga olib keladi.
Rakiblarni yengish borasidagi vazifalarni tugri xal etish va xujularda uz imkoniyatlarini muvoffakiyatli kullash kobiliyati jamoa xamda aloxida uyinchilarning taktik yetukligidan darak beradi.
Murabbiy match borasida taktik rejalar tizmasi, ular aloxida futbolchilarning xarakatlari yordamida amalga oshiriladi. SHu bois, yakka tartibdagi taktik takomillashuvsiz uyinga ravonlik va uygunlik baxsh etuvchi anik jamoaviy taktik xarakatlarni bajarish mumkin emas.
Futbol amaliyotida texnika va taktika uzaro uzviy boglangandir. Kimga va kay usulda tup uzatish, rakibni yutish uchun chetlab utishni kullash yoki sherik yordamidan foydalanish, kaysi laxzada darvozaga xujum kilishni xal etish davomida uyinchi taktik tafakkurni kullaydi. Kabul kilingan karordan sung xarakatni bajargach esa, u uzining texnik maxoratini namoyon etadi. Demak, texnika uyinchining taktik rejalarini amaliyotga tadbik etish vositasi bulib xizmat kiladi. A’lo darajadagi texnik tayyorgarlik turxi xil taktik xarakatlarni kullash imkonini beradi.
Futbol texnikasi rakib karshiligini yengishga va uyinda zafar kozonishga yunaltirilgan yakka tartibdagi guruxli va jamoaviy xarakatlarni maksadga muvofik tarzda kullashga asoslanadi. Taktikaning mazkur ta’rifi futbolchilarning uyindagi anik faoliyatini belgilash asosini tashkil etadi. Aloxida uyinchilarning yakka tartibdagi xarakatlari butun jamoa uyini davomida yuzaga keluvchi xususiy vazifalarni xal etadi. YAkka tartibdagi xarakatlar butun jamoa yoki uyinchilar guruxi zafarga erishishiga asos bulib xizmat kilsada, rakibga karshi jamoaviy, guruxli bellashuvlardan tashkarida, uyinni kizitish uchun bajarilishi mumkin.
Tup bilan bajariladigan yakka tartibdagi taktik xarakatlarga kuyidagilar kiradi: rakibni chetlab utish, tup tanlash, darvozaga turli zarbalar berish, tupni oyok va bosh bilan uzatish.
Uyinchilar guruxi xarakatlari xamkorlikda bajariladigan xarakatlar, jarima, erkin tarzda burgandan tup tepish, yon chizik ortidan tup tepish, xarakatlarni sifatida tashkil etiladi.
Jamoaviy uyin usullariga jamoaning barcha uyinchilarini xamkorlikdagi xarakatlari kiradi. Jamoaviy xarakatlarning asosiy maksadi – muvaffakiyatni kozonish uchun barcha uyinchilar xarakatlarini tashkil etish va yagona goyaga buysundirish xisoblanadi. Jamoaviy xarakatlar turli tizimlar yordamida tashkil etiladi. Jamoa tizimida uyinchilarni joy-joyiga kuyish oxir okibatda ular bajaradigan turli uyin funksiyalariga boglik xoldagi majburiyatlari bilan belgilanadi. Muayyan tizimlarni kullash orkali jamoa rakibi bilan bellashuvni yengillashtiradi.
Uyin olib borish usullarining taktika jixatidan turli-tumanligi anik rakib imkoniyatlarini xisobga olgan xolda turnir strategiyasi va taktikasi bilan belgilanadi. Jaxonning eng sara jamoalari yetarlicha mustaxkam ximoyaga ega bulgan xujumkor futbolga amal kiladi. Oliy toifadagi jamoa xujumkor xarakatlarni tashkil etishning eng kamida 3-4 ta tizimiga ega bulishi va ximoyani yetarlicha darajada ravon tashkil eta olish kerak.
Uyin texnikasi va taktikasini uzlashtirishda jisomniy tayyorgarlik asos bulib xizmat kiladi. (M.P. Sushkov, 1966). SHu bois futbolchilarni tayyorlashda tashkil etilgan tayyorgarlik mashgulotlari tizimida jisomniy xislatlarni rivojlantirishga e’tibor berish lozim. (N.A. Syavidov, 1971).
Uyinchilar orasidagi, asosan buylama yunalishdagi kengaytirilgan taktik uyin va (alokalari) futbolchilarni uyin jadalligini oshirishga, buginlardagi, ayniksa, xujumning oxirgi boskichidagi kulay taktik alokalarni saklab kolish va tezlik ulchamlari uchun zaruriy tezlikni uzlashtirishga undaydi. (G.D. Kochalin, 1962).
Futbolda bellashuv faoliyati natijalari kupgina sabablarga boglikdir. Ba’zin, bu sabablarni omillar deb atashadi. Ularga kuyidagilar kiradi: uyinchilarni taktik maxorati, tup yuritish texnikasi, futbol uchun zarur bulgan jismoniy xislatlarni rivojlanish darajasi.
SHu omillardan xar birining futbolchilar uyin faoliyati natijalariga ta’sir etishi bir necha bor tadkik etilgan. SHuni kayd etib utish lozimki, uyinchilarning ruxiy tayyorgarligi ularni uyinlar va mashgulotlardagi xarakatlarni, shu xarakatlar natijalari va samaradorligini belgilab beradi. Texnika va taktika kabi omillar xakida ma’lumotlar bir kadar kamrokdir.
Bunda bir nechta mualliflar ishlariga tayangan xolda fikr yuritish mumkin. SHuni takidlash kerakki, ularning kupchiligida maxalliy savollar kurib chikilgan: tupni va tuxtatish texnikasi, zarbalar texnikasi, uyinchilar joylashuvi bilan boglik taktik tizimlar