Fuqarolarning axborot sohasidagi huquq va erkinliklarini ta’minlash masalasi insonning

«Fuqarolarning axborot sohasidagi huquq va
erkinliklarini ta’minlash masalasi insonning
axborot olish, axborotni va o‘z shaxsiy fikrini
tarqatish huquqi va erkinligini o‘zida mujassam
etgan bo‘lib, bu O‘zbekistonda demokratik
jamiyat asoslarini barpo etishning muhim sharti,
ta’bir joiz bo‘lsa, tamal toshi hisoblanadi»
Islom Karimov
KIRISH
Ma’lumki, har qanday davlatning axborot resurslari uning iqtisodiy va harbiy salohiyatini belgilovchi omillaridan biri hisoblanadi. Ushbu resursdan samarali foydalanish mamlakat xavfsizligini va demokratik axborotlashgan jamiyatni muvaffaqiyatli shakllantirilishini ta’minlaydi. Bunday jamiyatda, axborot almashinuv tezligi yuksaladi, axborotlarni yig‘ish, saqlash, qayta ishlash va ulardan foydalanish bo‘yicha ilg‘or axborot-kommunikatsiyalar texnologiyalarini qo‘llash keng ko‘lamda amalga oshiriladi. Axborotlashgan jamiyat tezlik bilan shakllanib bormoqda. Axborot dunyosida davlat chegaralari degan tushuncha yo‘qolib bormoqda. Jahon kompyuter tarmog‘i davlat boshqaruvini tubdan o‘zgartirmoqda. Hududiy joylashishidan qat’i nazar, kundalik hayotimizga turli xildagi axborotlar Internet xalqaro kompyuter tarmog‘i orqali kirib keldi. Shuning uchun ham mavjud axborotlarga noqonuniy kirish, ulardan foydalanish va o‘zgartirish, yo‘qotish kabi muammolardan himoya qilish dolzarb masala bo‘lib qoldi. Axborotlashtirish sohasidagi davlat siyosati axborot resurslari, axborot texnologiyalari va axborot tizimlarini rivojlantirish hamda takomillashtirishning zamonaviy jahon tamoyillarini hisobga olgan holda milliy axborot tizimini yaratishga qaratilgan.
«Axborot erkinligi prinsiplari va kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunning qabul qilinishi har kimning axborotni erkin va moneliksiz olish hamda foydalanish huquqlarini amalga oshirishda, shuningdek, axborotning muhofaza qilinishi, shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagi xavfsizligini ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etdi» . Darhaqiqat, 2002- yil 12-dekabrda qabul qilingan bu qonunda axborot xavfsizligini ta’minlash sohasidagi davlat siyosati axborot sohasidagi ijtimoiy munosabatlarni tartibga solishga qaratilgan bo‘ladi hamda shaxs, jamiyat va davlatning axborot borasidagi xavfsizligini ta’minlash sohasida davlat hokimiyati va boshqaruv organlarining asosiy vazifalari hamda faoliyat yo‘nalishlarini belgilaydi deb belgilangan. Kompyuter tizimlari va tarmoqlarida axborotni muhofaza qilishi deganda, uzatilayotgan, saqlanayotgan va qayta ishlanilayotgan axborotni ishonchliligini tizimli tarzda ta’minlash maqsadida turli vosita va usullarni qo‘llash, choralarni ko‘rish va tadbirlarni amalga oshirishni tushunish qabul qilingan. Davlatning axborot xavfsizligini ta’minlash muammosi milliy xavfsizlikni ta’minlashning asosiy va ajralmas qismi bo‘lib, axborotni muhofaza qilish esa davlatning birlamchi masalalariga, davlat siyosati darajasiga aylanmoqda. Ushbu ma’ruzalar kursi tinglovchilar va huquqni muhofaza qilish idoralari xodimlariga axborot xavfsizligini ta’minlashga oid nazariy bilimlarni, axborot tizimlarida axborotni muhofaza qilishni tashkil etishning tashkiliy, huquqiy, texnik, kriptografik, apparat-dasturiy usullarini qo‘llashga oid zarur bilimlarni egallash imkonini beradi.

Axborot xavfsizligi - axborotning holati bo’lib, unga binoan axborotga tasodifan yoki atayin ruxsatsiz ta’sir etishga yoki ruxsatsiz undan foydalanishga yo’l qo’yilmaydi. Yoki, axborotni texnik vositalar yordamida ishlanishida uning maxfiylik (konfidensiallik), yaxlitlik va foydalanuvchanlik kabi xarakteristikalarini (xususiyatlarini) saqlanishini ta’minlovchi axborotning himoyalanish sathi holati. Axborot xavfsizligi sohasi axborotning ifodalanishidan qat’iy nazar – qog’oz ko’rinishdagi, elektron va insonlar fikrlashida, og’zaki va vizual aloqada intelektual huquqlarini himoyalash bilan shug’ullanadi. Kiberxavfsizlik esa elektron shakldagi axborotni (barcha holatlardagi, tarmoqdan to qurilmagacha bo’lgan, o’zaro birga ishlovchi tizimlarda saqlanayotgan, uzatilayotgan va ishlanayotgan axborotni) himoyalash bilan shug’ullanadi. Bundan tashqari, hukumatlar tomonidan moliyalashtirilgan hujumlar va rivojlangan doimiy tahidlar (Advanced persistent threats, APT) ham aynan kiberxavfsizlikka tegishlidir. Qisqacha aytganda, kiberxavfsizlikni axborot xavfsizligining bir yo’nalishi deb tushunish uni to’g’ri anglashga yordam beradi. Axborotni himoyalash – axborot xavfsizligini ta’minlashga yo’naltirilgan choralar kompleksi. Amalda axborotni himoyalash deganda ma’lumotlarni kiritish, saqlash, ishlash va uzatishda uning yaxlitligini, foydalanuvchanligini va agar, kerak bo’lsa, axborot va resurslarning konfidensialligini madadlash tushuniladi.

Axborotni himoyalash masalalari bilan kriptologiya (kryptos - mahfiy, logos-ilm) fani shug’ullanadi. Kriptologiya maqsadlari o’zaro qarama-qarshi bo’lgan ikki yo’nalishga ega :
– kriptografiya va kriptoanaliz.

1.1. Tizim
Tizim (yunon tilidan. systema-bu qismlardan tashkil topgan butun)
o'zaro bog'liq va o'zaro ta'sir qiluvchi elementlarning jamiyati (shakl. 1.1) [1, 2].
Shakl. 1.1. "Tizim"tushunchasi illyustratsiyasi
Batafsil ravishda, tizim ikki yoki undan ortiq bo'lgan tizimdir
quyidagi uchta elementni qondiradigan elementlar to'plami
shartlari [3]:
1. Har bir elementning xatti-harakati butunning xatti-harakatiga ta'sir qiladi
(masalan, inson tanasi). Uning har bir qismi: yurak, o'pka,
oshqozon va boshqalar-tananing ishlashiga ta'sir qiladi
umuman.
2. Elementlarning xatti-harakati va ularning butunligiga ta'siri bir-biriga bog'liqdir. Bu holat har bir elementning xatti-harakati va uning
butun ta'sir qilish, hech bo'lmaganda, qanday harakat qilishiga bog'liq
yana bir element. Hech bir element butun tizimga mustaqil ta'sir ko'rsatmaydi.
3. Elementlarning qaysi kichik guruhlari paydo bo'lishidan qat'i nazar, har bir element butunning xatti-harakatiga ta'sir qiladi va ularning hech biri o'zlariga ta'sir qilmaydi. Boshqacha aytganda, tizim elementlari
ular mustaqil kichik guruhlarning shakllanishi mumkin emasligi bilan bog'liq.
Shunday qilib, tizim har qanday tabiatning elementlari (ob'ektlari) ning o'zaro ta'siri sifatida belgilanishi mumkin
bir-biri bilan umumiy maqsadga erishish uchun tizim mavjud
tizim
Mahsulot 2 Element 1
Element M
Element N
xususiyat / xususiyatlar (bu xususiyat elementlarning hech biriga ega emas
va har qanday a'zolik usuli bilan elementlarning hech biri).
Tizimning xususiyatlari [4]:
- Integrity-elementlarga nisbatan butunning ustunligi;
- nonditivity-tizim xususiyatlarining uning tarkibiy qismlarining xususiyatlari yig'indisiga asoslanganligi;
- sinergiya-tizim elementlarining bir qator harakatlarining bir tomonlama (yoki maqsadga muvofiqligi)
tizimning ishlashi samaradorligi;
- emergence-ko'plab yangi xususiyatlar va fazilatlarning mavjudligi
tizimga qo'shilishdan oldin bo'lmagan tizim elementlari;
tizimning elementi quyidagi hollarda yo'qotadigan xususiyatlarga ega
tizimdan ajratish;
- multiplikativlik-elementlarning ishlashining ta'siri
tizimda qo'shimcha emas, balki ko'paytirish xususiyati mavjud;
- tizim va tashqi muhitning o'zaro ta'siri va o'zaro bog'liqligi;
- strukturaviy – tizimning bir qismini ajratish mumkin
va ular o'rtasidagi aloqalarni o'rnatish;
- ierarxiya-tizimning har bir qismi ko'rib chiqilishi mumkin
tizim (quyi tizim) kengroq global tizim sifatida;
- ishlashning uzluksizligi;
- maqsad – tizim har doim muayyan maqsadga / ba'zi maqsadlarga nisbatan ko'rib chiqiladi;
- moslashuvchanlik-tizim barqaror muvozanat holatiga intiladi, bu tizim parametrlarini tashqi muhitning o'zgaruvchan parametrlariga moslashtirishni o'z ichiga oladi;
- faoliyat va rivojlanish yo'llarining muqobilligi-tizim faoliyat ko'rsatishda yuzaga keladigan aniq parametrlarga bog'liq holda bir nechta muqobil yo'llar mavjud bo'lishi mumkin
muayyan maqsadga erishish;
- irsiyat – tizimning rivojlanishining (evolyutsiyasining) muayyan bosqichlarida ustun (eng kuchli) belgilarni uning eski versiyasidan yangi versiyaga o'tkazish;
- tizimning global darajadagi manfaatlarini birinchi o'ringa qo'yish
uning qismlari yoki quyi tizimlarining manfaatlari.
Har qanday tizim ichki va tashqi tavsifga ega. Tizimning ichki tavsifi uning ichki holatini o'z ichiga oladi
va ichki kirish ma'lumotlarini hafta oxiri o'tkazish mexanizmi.
Ushbu tavsif tizimning xatti-harakatlari, muvofiqligi haqida ma'lumot beradi
yoki tizimning ichki tuzilishi belgilangan maqsadlarga mos kelmasligi,
quyi tizimlar (elementlar) va uning resurslari. Tashqi tavsif tizimning tashqi ko'rinishini o'z ichiga oladi va boshqa tizimlar bilan aloqalar, boshqa tizimlarning maqsadlari va resurslari haqida ma'lumot beradi [4].
1.2. Tizim yondashuvi
Tizimli yondashuv-ob'ektni turli yo'nalishdagi tizim sifatida o'rganishning metodologik yo'nalishi bo'lib, u ilgari farqli o'laroq, uning elementlari orasidagi munosabatlar va aloqalar to'plamidir
amaldagi (jismoniy, tarkibiy va boshqalar) [1].
Tizim yondashuvi butunlikni oshkor qilishga qaratilgan
ob'ekt, turli xil aloqalar va munosabatlarni aniqlash,
o'rganilayotgan ob'ekt ichida ham, tashqi muhit bilan bo'lgan munosabatlarida ham mavjud bo'lib, ularni yagona nazariy rasmga keltiring. Uning asosiy vazifasi murakkab rivojlanayotgan ob'ektlarni tadqiq qilish va loyihalash usullarini ishlab chiqishdan iborat
ob'ektiv o'rganishga asoslangan turli xil va sinf tizimlari
tizimlarni rivojlantirish qonunlari.
Umumiy ilmiy, eksperimental, tabiiy fanlar, statistik, matematik kompleksga asoslangan o'rganilayotgan tizimning elementlari o'rtasidagi tizimli aloqalarni o'rnatish
tizim tahlillari bilan shug'ullanadigan usullar. Bu murakkab usullarni o'rganish va qurish usullari va vositalarining to'plamidir
yaratish va boshqarish uchun qarorlarni asoslash orqali ob'ektlar
texnik, iqtisodiy va ijtimoiy tizimlar. Tizim tahlillari tizimli yondashuvdagi eng muhim usullardan biri bo'lib, odatda murakkab, odatda samarali echim sifatida qo'llaniladi
turli ob'ektlarni boshqarish muammolarini o'z ichiga olgan aniq belgilangan muammolar etarli emas. Tizim tahlillari muammolarni aniqlab olish va ularni turli xil muammolarni hal qilish usullari bilan bir qatorda tuzish, ularning mezonlarini topish imkonini beradi
qarorlar, batafsil maqsadlar.
Tizim simulyatsiyasi doirasida tizimli yondashuv bilan, birinchi navbatda, tizimni modellashtirishning maqsadini aniq belgilash kerak.
Shuni esda tutish kerakki, aslida butunlay modellash mumkin emas
operatsion tizim, lekin siz model yaratishingiz kerak(tizim-mo-
12
del) muayyan muammoni hal qilishda muammoni hal qilishda.
Natijada, modellashtirish o'rganilayotgan tizimlarning xatti-harakatlarining haqiqiy jarayonlarini etarlicha aks ettirishi kerak. Modellashtirish maqsadlaridan biri uning bilim yo'nalishi. Ushbu maqsadni amalga oshirish
yaratilgan elementlar modelida to'g'ri tanlovni qo'llab-quvvatlaydi
tizimlar, tuzilmalar va ular o'rtasidagi aloqalar, modelning etarliligini baholash mezonlari. Ushbu yondashuv bilan haqiqiy tizimlar va ularning modellarini tasniflash soddalashtiriladi.
Tizimli yondashuvdagi asosiy maqsadlar quyidagilardir:
- sinergiya darajasini oshirish;
- emergentlikning pasayishi;
- tashkilotda ijobiy multiplikativlikni ta'minlash;
- tashkilot faoliyatining barqarorligini ta'minlash;
- tashkilot ishining moslashuvchanligini ta'minlash;
- tashkilotning turli quyi tizimlarining ishlashini ta'minlash;
- quyi tizimlar ichida ham, quyi tizimlar o'rtasida ham tashkilotda qayta aloqa samarali ishlashini ta'minlash.
Umuman olganda, tizim yondashuvi quyidagi bosqichlarni o'z ichiga oladi
muammoni hal qilish:
- mavzu maydonini o'rganish (sifatli tahlil);
- muammoni aniqlash va shakllantirish;
- muammoning matematik (miqdoriy) ifodasi;
- tadqiqotlarning tabiiy va / yoki matematik simulyatsiyasi
ob'ektlar va jarayonlar.