13-rasm.Xarajatlari kamayuvchi tarmoqning uzoq muddatli
taklif chizig‘i (SL) Tarmoq kengayganda, uning xarajatlarni kamaytirish imkoniyati ham keng
bo‘ladi. Masalan, yirik tarmoqda transport tizimini samarali tashkil qilish evaziga
xarajatlar kamayishi mumkin, yirik tarmoqda resurslardan ham optimal foydalanish imkoniyati tug‘iladi (masshtab samarasi) bu ham pirovardda mahsulot narxini pasaytirishga olib kelishi mumkin. O‘rtacha xarajatning va tovar narxining pasayishi kengayayotgan tarmoqni yangi muvozanat nuqtaga olib keladi).
Umumlashtirib ta'kidlash mumkinki, alohida firmaning uzoq muddatli
oraliqdagi muvozanat holati o‘rtacha xarajati minimal bo‘lib, nolga teng bo‘lgan
iqtisodiy foyda olish bilan tavsiflanadi. Bu, ya'ni PE min(AC) bo‘lishi yana shundan darak beradiki, iste'molchi o‘zi talab qilgan hajmdagi mahsulotni mavjud xarajatlar imkoni darajasidagi eng minimal narxda sotib oladi. Bundan xulosa qilib aytish mumkinki, raqobatlashgan bozor samarali ishlab chiqarishni ta'minlaydi.
Bunday bozorning ishlash mexanizmini quyidagi misol orqali ko'rsatish mumkin. Agar talabning ortishi natijasida bug'doyning narxi ko'tarilsa, fermer kelgusi yilda hosilni kengaytirish bilan munosabatda bo'ladi. Xuddi shu sababga ko'ra, boshqa fermerlar, ilgari bunday qilmaganlar kabi, katta maydonlarni kishadi. Natijada bozorda bug'doy taklifi ko'payadi, bu esa bozor narxining pasayishiga olib kelishi mumkin. Agar bu ro'y bersa, barcha ishlab chiqaruvchilar va hatto bug'doy uchun ekin maydonlarini kengaytirmaganlar ham uni arzonroq narxda sotishda muammolarga duch kelishadi. Hozirgi bosqichda idealizatsiya qilingan modelga eng yaqin bozorning birja turi hisoblanadi. Uning ishtirokchilarida katta va inert aktivlar yo'q, ular biznesga osongina kirib, chiqib ketishadi, ularning mahsuloti nisbatan bir hil (narxlar bo'yicha hisoblab chiqiladi). Ko'p vositachilar mavjud (ularning soni cheksiz emas) va ular asosan talab va taklif nuqtai nazaridan ishlaydi. Biroq, iqtisodiyot shunchaki almashuvlardan iborat emas. Aslida, raqobat nomukammal va turlarga bo'linadi, qaysi sharoit bozorga ko'proq mos kelishiga qarab. Mukammal raqobat sharoitida foydani ko'paytirish faqat narxlar usulida amalga oshiriladi. Barkamol raqobat sharoitida ishlash imkoniyatlarini aniqlash uchun bozorning tavsifi va modeli muhim ahamiyatga ega. Ko'p sonli sotuvchilar cheksiz xaridorlarga ega bo'lgan mutlaqo bir xil mahsulotni taklif qilishini tasavvur qilish qiyin. Bu ideal rasm, faqat kontseptual fikrlash uchun javob beradi. Haqiqiy hayotda raqobat har doim nomukammal. Shu bilan birga, mukammal va monopolistik raqobat bozorlarining yagona keng tarqalgan xususiyati mavjud (eng keng tarqalgan) va bu hodisaning raqobatdosh xususiyatidan iborat. Hech shubha yo'qki, xo'jalik yurituvchi subyektlar savdo-sotiqning barcha mumkin bo'lgan hajmlarini to'liq o'zlashtirmaguncha ustunlikka erishishga, ulardan foydalanishga va muvaffaqiyatga erishishga intiladilar. Aks holda, mukammal raqobat va monopoliya juda farq qiladi.
Xulosa Shuni aytishimiz joizki xar bir firma bozor iqtisodiyotida o`z o`rniga ega bo`lishi uchun birinchi navbatda raqobat bardosh xamda xamyonbob sifatli maxsulot ishlab chiqarishni yolga qoyish lozimfirma raxbarining maqsadi faqat katta daromad olish boilibgina qolmay xalq manfatlaarini o`ylashi kerak. Maxsulot tannarxiga ucha katta bolmagan miqdorda narx qoyish kerak. Shunda ishlab chiqargan xar bir maxsuloti xaridorlarga xarid qilishiga qulay bo`ladi.
Raqobatlashgan bozorda tarmoqqa kirish va undan chiqish erkin bo‘lgani uchun va tarmoqning o‘zi ham raqobatlashuvchi bo‘lgani uchun firmalarning iqtisodiy foydasi nolga yaqinlashish tendensiyasiga ega.Umuman olganda uzoq muddatli muvozanat holatga erishish juda ko‘p vaqt talab qiladi, lekin qisqa muddatli oraliqda firma katta foyda olishi ham mumkin yoki katta zarar ko‘rishi ham mumkin. Biror bir mahsulot turini ishlab chiqarishda birinchi bo‘lgan firma undan keyin shu ish bilan shug‘ullangan firmaga ko‘ra ko‘proq qisqa muddatli foyda olishi mumkin. Xuddi shunday zarar bilan ishlayotgan tarmoqdan birinchi bo‘lib chiqqan firma investisiyalarining ancha mablag‘ini iqtisod qilib qolishi mumkin. Uzoq muddatli muvozanatlik konsepsiyasi firmani qanday va qaysi tomonga qarab harakat qilishini ko‘rsatib beradi.
Foyda - har qanday mulk shaklidagi korxonalar tomonidan yaratilgan jamg'armalarning asosiy qismining pul ifodasi. Hisob-kitoblarning asosini soliqqa tortishdan oldingi foyda - korxonaning ishlab chiqarish va iqtisodiy faoliyatining asosiy moliyaviy ko'rsatkichi tashkil etadi. Soliqlar va byudjetga boshqa to'lovlardan keyin korxona ixtiyorida qolgan foyda sof deb nomlanadi. Bu korxonaning yakuniy moliyaviy natijasini tavsiflaydi. Korxona sof foydani o'z ixtiyori bilan taqsimlashi mumkin (ishlab chiqarish va ijtimoiy rivojlanish, ishchilarni rag'batlantirish va aktsiyalar bo'yicha dividendlar uchun), qolgan foyda, korxona ixtiyorida qolgan, kompaniyaning o'z kapitalini ko'paytirish uchun ishlatiladi.
Foydani shakllantirish va taqsimlashni tahlil qilishning asosiy analitik va boshqaruv vazifalari: Korxona ishlab chiqarish va tijorat faoliyati rentabelligini baholash, chunki foyda iqtisodiy faoliyatning asosiy ko'rsatkichidir; O'tgan va hisobot davrlari ma'lumotlarini taqqoslash yo'li bilan erishiladigan kompaniya faoliyatini dinamikada baholash; Reja bajarilishini baholash rejalashtirilgan ko'rsatkichlarni haqiqiy ko'rsatkichlar bilan taqqoslaganda amalga oshiriladi; Foyda ko'rsatkichlarini shakllantirishdagi omillar ta'sirini aniqlash va miqdorini aniqlash va uning sifatini baholash; Foyda taqsimotining yo'nalishlari, nisbati va tendentsiyalarini o'rganish; Foyda o'sishi uchun zaxiralarni aniqlash; Daromaddan foydalanish va taqsimlanishini tahlil qilish uchun axborot bazasi quyidagi manbalardir: Savdo schyoti va "Foyda va zararlar", "Bo'linmagan foyda, qoplanmagan zarar" schyotlari bo'yicha analitik buxgalteriya ma'lumotlari;
Xulosa qilib aytish mumkin an'anaviy iqtisodiy tizim iqtisodiyotning rivojlangan shakli emaszamonaviy dunyoda mavjud. Shu bilan birga, uning xususiyatlari iqtisodiyotning barcha ma'lum shakllarida mavjud. Endi an'anaviylik yanada rivojlanganlariga almashtirildi.
