Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

22.2. Kamyob metallar 
Kamyob (nodir) metallar er qatlamida juda kam uchraydigan elementlarning 
shartli nomi bo‘lib, ular 45 ga yaqin metalldan iborat. Bular litiy, rubidiy, seziy, 

---

146 
berilliy, radiy, galliy, indiy, talliy, germaniy, vanadiy, niobiy, tantal, selen, tellur, 
poloniy, molibden, volfram, reniy, skandiy, ittriy, lantan va 14 lantanoid, aktiniy, 
toriy, protaktiniy, uran va inert gazlardir. 
Nodir elementlar nisbatan yangi yoki nisbatan kam o‘zlashtirilgan 
elementlardir. Nodir elementlarning aksarisi Er po‘stida oz, ba’zilari ko‘p uchraydi, 
hatto ularning Er po‘stidagi miqdori turmushda va texnikada eng ko‘p qo‘llanadigan 
elementlarnikidan ancha ortiq ekanligi ma’lum. Masalan, bir vaqtlar “nodir” 
hisoblangan titan elementining Er po‘stidagi miqdori tabiatdagi uglerod, azot kabi 
elementlarnikidan ancha ortiqdir. Barcha nodir elementlar Er po‘stining massa 
jihatidan 0,2% ini tashkil qiladi. Tog‘ jinsining 1 t sida o‘rtacha 65 g litiy, 46 g seriy, 
150 g vanadiy, 220 g sirkoniy bo‘ladi. 
Nodir elementlar ko‘pincha Er po‘stida 2 ta, 3 ta, 4 ta element bilan birga 
uchraydi. Masalan, I guruhga mansub litiy, rubidiy, seziy III guruhga oid selen, ittriy 
kabi nodir er elementlari bilan, IV guruhga oid germaniy sirkon bilan, V guruhga oid 
niobiy tantal bilan, IV guruh elementi – molibden esa volfram bilan birga uchraydi. 
O‘rta Osiyodagi nodir elementlarning deyarli barchasi tarkibi murakkab 
rudalarda uchraydi. Angren konidan qazib olinadigan ko‘mir tarkibida galliy, 
germaniy, vanadiy, molibden , reniy elementlari mavjud. Olmaliqdagi Qalmoqqir 
metall konidagi rudalar tarkibida esa molibden, reniy kadi nodir elementlar uchraydi. 
Bu elementlar juda oz miqdorda bo‘lganligi sababli ularni boyitish va ajratib 
olishning samarali usullari va texnologiyalari hozircha ishlab chiqilmagan. Navoiy 
tog‘-metallurgiya kombinatiga qarashli xududlarda uran va boshqa aktinoid 
elementlar bor. Bugungi kunda sanoat miqyosida faqat uran birikmalari ajratib 
olinadi. 
Nodir elementlardan xalq xo‘jaligida muhim ahamiyatga ega bo‘lgan 
qotishmalar olishda, optik asboblar va boshqalar yasashda keng foydalaniladi. Nodir 
metallarning qotishmalari bu – nodir elementlar bilan boshqa elementlarni qo‘shib 
suyuqlashtirish natijasida hosil bo‘ladigan qotishmalardir. Bunday qotishmalar uchun 

---

147 
umumiy xossalar – issiqbardoshlik, korroziyabardoshlik, olovbardoshlik va boshqalar. 
Eng ko‘p ishlatiladigan nodir metallarning qotishmalar jumlasiga vanadiy 
qotishmalari, volfram qotishmalari, molibden qotishmalari, niobiy qotishmalari 
qotishmalari, reniy qotishmalari, tantal qotishmalari, sirkoniy qotishmalari va 
boshqalar kiradi. Bu qotishmalar mashinasozlik, asbobsozlik, raketasozlik va 
sanoatning ko‘pgina boshqa tarmoqlarida ishlatiladi.