Foydali qazilmalarning genetik va sanoat turlari

5.2. Kech magmatik konlar 
Magma kristallanish jarayonining oxirlariga kelib, undagi uchuvchi birikmalar 
miqdorining ortishi tufayli jins hosil qiluvchi minerallar kristallanadi. Rudali 
minerallar esa yig‘ilib, qoldiq rudali qotishmalarni vujudga keltiradi. Ular esa o‘z 
navbatida tashqi va ichki kuchlar, masalan, tektonik harakatlarning kuchayishi yoki 
ichki gaz kuchlanishining ortishi tufayli siljishi va qotib bo‘layotgan intruziv 
gavdalaridagi yoriqlarni to‘ldirishi mumkin. SHu usul bilan kech magmatik konlar 

---

26 
vujudga keladi. Bu konlardagi rudani ko‘zdan kechirsak, ruda emas minerallar
birinchi, rudali minerallar esa ikkinchi navbatda hosil bo‘lganini ko‘ramiz. Erta 
magmatik konlardan farqli o‘laroq, bu erda rudali minerallar ko‘pincha «sement» 
rolini o‘ynaydi. Bu toifadagi konlarda rudali minerallardan xromit va platinoidlar 
peridotit bilan, titano-magnetit va ilmenit gabbro-dunit bilan, apatit, magnetit, nefelin, 
siyrak er elementlari esa ishqoriy jinslar bilan genetik bog‘langan bo‘ladi. 
Kechki magmatik konlar qoldiq rudali qotishmalarning ona jinslardagi 
yoriqlarida shakllanishi sababli, ruda gavdalarining asosiy shakllari tomir va 
linzasimon bo‘ladi. SHtok, uya kabi rudalar yig‘ilgan joylar ko‘p uchraydi. Ruda 
gavdalarining uzunligi 400-800 m gacha borsa, apatit-nefelin linzalari bir-necha km 
gacha etadi. Qalinligi esa o‘nlab m lar bilan o‘lchanadi. Ruda gavdalari bilan o‘z 
ichiga olgan jinslarning tutash chegarasi keskin bo‘ladi. Rudalar massiv, ba’zan esa 
xoldor teksturani tashkil qiladi. Foydali komponentlarning miqdori yuqori bo‘ladi. 
Masalan, yuqori sortli xrom rudasida Cr
2
O
5 
ning miqdori 45 % dan ortiq bo‘lib, 35-
40% xrom oksidi bo‘lgan rudalar past sortli (navli) hisoblanadi. 
Kechki magmatik konlar qora (Fe, Cr, Ti), legirlovchi (V), asl (Pt) metallar, 
fosfor va alyuminiy olishda muhim ahamiyatga ega. Ta’riflayotgan konlarning 
xromitli (Kempirsoy, Saranovsk) va platinali xillari Uralda va Janubiy Afrikada 
joylashgan. Titanomagnetit va ilmenit konlari esa Ural (Kusinsk, Pervouralsk, 
Kachkanar)dan tashqari tog‘li SHoriya, Sayan tog‘larida uchraydi. Apatit-magnetitli 
konlar SHvetsiyada (Kirunavara), apatit-nefelinli konlar esa Kolsk yarim oroli 
(Xibir)da topilgan. 
Kechki magmatik konlarga misol tariqasida Uraldagi Kempirsoy xrom konini 
(7-rasm) va Kachkanar temir konini ko‘rib chiqish mumkin. 

---

27