Foydali qazilmalarni boyitish jarayonlari

k
st
bu yerda: 
k
– siqilib tushishda erkin tushish koeffitsiyentining 
kamayish koeffitsienti. 
k koeffitsiyentining kattaligi hisoblanishi qiyin bo‘lib bir qator 
omillarga bog‘liq bo‘lgani uchun, quyultirgichlarni hisoblash uchun 
bo‘tanadagi qattiq zarrachalarni cho‘kish tezligi tajriba yo‘li bilan 
aniqlanadi. 
Talab qilinadigan quyultirish yuzasi quyidagi formuladan 
aniqlanadi. 
2
,
m
f
Q
F

=
bu yerda: Q – bo‘tanadagi qattiq zarrachalarning miqdori 
f – quyultirishning solishtirma yuzasi. 
t
soat
m
v
k
b
a
f
s
/
,
2
0
1




=

, 
bu yerda: 
a
– dastlabki bo‘tanadagi suyuqlikning qattiq 
zarrachalarga nisbati; 

---

310 
b 
- quyultirilgan mahsulotdagi suyuqlikning qattiq zarrachalarga 
nisbati; 
k
1
– quyultirish yuzasining samarali ishlatish koeffitsiyenti (0,7-
0,8); 
γ
s
- suyuqlikning zichligi (suv uchun 1 g/sm
3
) 
Quyultiriladigan aralashmalar ulardagi qattiq zarrachalarning 
o‘lchamiga qarab quyidagi turlarga bo‘linadi: zarrachalarining o‘lchami 
100 mkm dan katta bo‘lgan dag‘al aralashmalar, zarrachalarining o‘lchami 
50 – 100 mkm bo‘lgan mayin aralashmalar, o‘lchami 0,1 – 0,5 mkm 
bo‘lgan xira (loyqa) aralashmalar va o‘lchami 0,1 mkm dan kichik bo‘lgan 
kolloid aralashmalar. (1mm=1000 mkm) 
Dag‘al aralashmalardagi qattiq zarrachalar o‘zlarining og‘irlik kuchi 
ta'sirida oson cho‘kadi. Mayin, xira va kolloid aralashmalardagi qattiq 
zarrachalar og‘irlik kuchi ta'sirida deyarli cho‘kmaydi. 
Mayin va xira aralashmalardagi qattiq zarrachalarni cho‘ktirish 
uchun koagulyatsiya 
va 
flokulyatsiyalovchi, 
ya'ni 
juda 
mayda 
zarrachalarni molekulyar tortishish kuchi ta'sirida bir-biriga yopishtirib, 
ulardan nisbatan yirikroq, tez cho‘kuvchi pag‘a – pag‘a (bodroqsimon) 
agregatlar hosil qiluvchi turli reagentlar qo‘shiladi. Aralashmaga quyidagi 
reagentlar 
qo‘shiladi; 
elektrolitlar, 
flotatsion 
reagentlar, 
kolloid 
koagulyantlar, noorganik reagentlar (ohak, o‘yuvchi natriy, silikatlar, 
xlorli temir va h.k.) va organik reagentlardan kraxmal, separan, 
poliakrilamid. 
Poliakrilamidning ta'siri shundan iboratki, suvda eriganda ularning 
molekulalari anion va kationlarga dissotsiyalanadi va ular qattiq 
zarrachalarning elektr zaryadlarini neytrallab, koagulyatsiyalaydi.
Quyultirish jarayoni quyultirgichlarda amalga oshiriladi. Bo‘tana 
quyultirgich markaziga beriladi. Cho‘kib zichlangan cho‘kma grabli 
yordamida quyultirgich markazida joylashgan chiqarib yuborish tuynugiga 
qarab suriladi va u yerdan nasos yordamida so‘rib olinadi. Tinigan suv esa 
quyultirgich chetidan xalqali tarnovga tushadi. 
Quyultirgichda to‘rtta zona bo‘ladi: 
1) Tiniq suv zonasi; 
2) Cho‘kish zonasi; 
3) O‘tish zonasi 
4) Zichlanish zonasi. 
Bir zonadan ikkinchi zonaga o‘tish bo‘tanani zichligiga bog‘liq. 
Ko‘pchilik bo‘tana uchun birinchi zonadan ikkinchi zonaga o‘tish bo‘tana 
tarkibida 25-33 % qattiq zarrachalar tashkil etgan zichlikda boradi. 

---

311 
Quyultirgichdan chiqarib yuborilayotgan quyultirilgan mahsulot tarkibida 
40-50 % qattiq faza bo‘ladi. Quyultirgichning ish unumdorligi uning 
balandligiga bog‘liq bo‘lmasdan, uning cho‘kish jarayonining tezligi va 
uskunaning yuzasiga bog‘liq. Shuning uchun quyultirgichlarning 
balandligi kichik bo‘lib, yuzasi katta bo‘ladi. 
Afzalliklari: 
1) Uzluksiz ishlashi; 
2) Elektr energiyasini kam sarflashi; 
3) Tuzilishining soddaligi; 
4) Xizmat ko‘rsatishning oddiyligi. 
Asosiy kamchiligi esa – bu uskunalarning yirikligi va shunga 
bog‘liq holda katta maydonni egallashidir. 
Quyultirgichlar harakatga keltirish mexanizmining joylashishiga 
qarab ikki turga bo‘linadi: harakatga keltirish mexanizmi markazda 
joylashgan va harakatga keltirish mexanizmi chetda joylashgan. 
Shuningdek, quyultirgichlar bir yarusli va ko‘p yarusli bo‘ladi.
Quyultirish jarayonining asosiy vazifalari: 
-sorbsiyali tanlab eritish jarayonidan oldin kerak bo‘lgan bo‘tana 
zichligini tanlash; 
-suvni ajratib olish va uni ruda tayorlash va boyitish jarayonlariga 
qaytarish hisoblanadi. 
5-20% 
gacha 
qattiq 
zarrachalar 
bo‘lgan 
bo‘tanani 
suvsizlantirishning birinchi bosqichi tindirish jarayoni hisoblanadi. 
Tindirish qattiq zarrachalarni og‘irlik kuchi yoki markazdan qochma kuch 
hisobiga cho‘ktirish demakdir. Tindirishning maqsadiga qarab jarayon ikki 
turga: suvni tiniqlashtirish va bo‘tanani quyiltirishga farq qiladi. Suvni 
tiniqlashtirishdan maqsad qayta ishlatishga qaytirilayotgan suvni qattiq 
zarrachalardan tozalash. Bo‘tanani quyultirish esa jipslashgan cho‘kma 
olish. Qattiq zarrachani muhitda cho‘kish tezligi uning o‘lchamiga, 
zichligiga konsentratsiyasiga va muhitning qovushqoqligiga bog‘liq. 
Tindirgichlar silindr shaklidagi idish bo‘lib, tag qismi konussimon 
ko‘rinishda bo‘ladi. Bo‘tana markaziy quvur 1 ga beriladi. Tindirilgan suv 
silindr yuqori qismining tashqi gardishiga o‘rnatilgan nov 2 orqali, 
cho‘kma esa aylanuvchi kurak 3 yordamida konus uchi bo‘lgan quvur 4 ga 
tushirilib, undan nasos yordamida tindirgichdan chiqariladi..