Foydali bosim Reja

Foydali bosim
Reja:

1. 
   Bosim haqida umumiy malumotlar.
   
2. 
   Nasosning nazariy bosimi.
   
3. 
   Foydali bosim.
   

Bosim — biror jismning boshqa jism sirtiga tik yoʻnalishda taʼsir qiladigan kuchlar intensivligini ifodalovchi fizik kattalik. Pa yoki kg/sm² da oʻlchanadi. Jism sirtiga tik taʼsir qiladigan kuchlar bosim kuchlari deb ataladi (mas, bino poydevorining zaminga taʼsiri, suyuklikning idish devoriga taʼsiri va h.k.). Kuchlar sirt boʻylab tekis taqsimlangan boʻlsa, u holda bosim P=F/Sh bunda F — jism sirtiga taʼsir qiladigan kuch, S — jism sirti. Bosimning bir necha turi mavjud. Gidromexanik bosim— suyuklikning biror nuqtasidagi bosim. U gidrostatik (tinch holatdagi suyuklikka oid) va gidrodinamik (harakatdagi suyuqlikka oid) xillarga boʻlinadi. Gidromexanik bosimning atmosfera bosimidan ortishi ortiqcha bosim, atmosfera bosimidan kichik bosim vakuummetrik bosim deb ataladi. Dinamik B,— harakatdagi suyuqlik zarrasining hajm birligidagi kinetik energiyasini ifodalovchi tushuncha. Bundan tashqari, havo bosimi, bugʻ bosimi, parsial bosim (gazga oid), yonilgʻi ichki yonuv dvigateli silindrida yonganda hosil boʻladigan gaz bosimi va boshqa xil bosimlar boʻladi. Biror idish, qozon hamda boshqalar ichidagi va atrofdagi muhit bosimlari birgalikda mutlaq bosim deyiladi. Bunday bosim ata bilan ifodalanadi. Fan va texnikada juda kichik (qarang Vakuum texnikasi) va juda yuqori bosimlar bilan ish koʻriladi. Kichik bosimlar asosan tor bilan (qarang Vakuum), atmosfera bosimidan yuqori bosimlar atmosfera (atm), millimetr simob ustuni (mm sim. ust.) yoki millimetr suv ustuni (mm suv ust.) bilan oʻlchanadi. Meteorologiyada bosim birligi bar yoki mm sim. ust. bilan ifodalanadi. MKS tizimida (qarang Birliklar tizimi) bosim birligi sifatida N/m² (kvadrat metrga nyuton), SGS tizimida — dina/sm2 (kvadrat santimetrga dina), MKGSS tizimida — kgk/m² (kvadrat metrga kilogramm kuch) qabul qilingan. Bosim barometr, datchik va manometr bilan oʻlchanadi.^[1]
Katta qiymatlardagi bosimni ifodalash uchun SI sistemasiga tegishli boʻlmagan Bar birligi ham keng ishlatiladi. 1 bar = 105 Pa = 1.02 kgk/sm2=10200 mm H2O ust.
Texnikada eng keng tarqalgan bosim oʻlchov birligi bu meʼyoriy atmosfera bosimi xisoblanadi. U erkin tushish tezligi 9,806 m/s va simob zichligi 13.595 boʻlganda, balandligi 760 mm boʻlgan simob ustunini muvozanatlagan xavo bosimi, yaʼni meʼyoriy atmosfera bosimi orqali ifodalanadi. Bunday simob ustuni xar bir kvadrat santimetrga oʻz ogʻirligiga teng boʻlgan bosim bilan taʼsir koʻrsatadi. 1Ratm = 760 mm Hg ust. = 1,033 kgk/sm2 = 101325 Pa = 1.01 bar. Agar bosimni toʻgʻridan toʻgʻri milimetr simob ustuni tarzida ifodalasak, 1 mm Hg ust = 133,3 Pa = 13.59 mm H₂O ust. Bosim simob ustuni balandligi birligida ifodalansa, Atmosfera bosimini simob ustuni yordamida oʻlchashni kashf etgan olim Evangelista Torricelli sharafiga birligini Torr deb yuritiladi.
Yuqorida keltirilgan Eyler tenglamasi barcha kurakli mashinalar uchun umumiy bo'lib, bir qancha soddalashtirishlar kiritilgandan keyin olingan. Haqiqatda esa, ish g‘ildiragi kuraklari orasidagi harakat ancha murakkabdir. Shuning uchun (13.5) tenglama yordamida hisoblangan bosim nazariy bosim deyiladi. Bu tenglamani nasosga qo‘llaganda a, =90° deb qabul qilish kerak. Chunki, odatda, suyuqlik so'rish trubasi va so‘rilish yo‘li orqali o‘tib, ish g‘ildiragi kanaiga radial yo‘nalishda kiradi. Bu kanalga zarbasiz kirishni ta’minlaydi. Shuning uchun Eyler tenglamasi nasoslarga quyidagi ko‘rinishida qo‘llaniladi:

Bu tenglama nasos ish g‘ildiragi suyuqlikka bergan bosimning nazariy tenglamasi yoki markazdan qoshma nasoslaming asosiy tenglamasi deb ataladi. Bu tenglamada u₂ aylana tezlik S2sosa₂, esa absolyut tezlikning aylana tezlik yo‘nalishiga proyeksiyasi ekanligini nazarda tutish kerak.
Asosiy tenglama (13.6) dan ko‘rinib turibdiki, u₂ va s₂ faqat bosimga bog'liq bo‘lib, nasosdan o'tayotgan suyuqlik miqdoriga bog‘liq emas. 2.5 - rasmda keltirilgan tezlik parallelogramidan foydalanib (13.6) dan s₂ ni yo‘qotish mumkin. Nasos g’ildiragi kuragining chiqishdagi yo'nalishi (yoki chiqishdagi nisbiy tezlik yo‘nalishi) aylana tezlik yo‘nalishi bilan p burchak tashkil qiladi. Tezlik parallelogramidan ko‘rinadiki , u₂ bilan s₂ o’rtasida quyidagi munosabat mavjud:

Bu tenglikni (13.6) ga qo'ysak, ushbu ko'rinishga keladi

Oxirgi tenglamadan ko‘rinadiki, nasosning nazariy bosimi ish g‘ildiragi aylanishlari soni kvadratiga proporsional (shunki u₂ = nd₂n) va kuraklar shakliga bog‘liq ekan. Bunda uchta holni ko‘rish mumkin:
Kuraklar ish g‘ildiragi aylanishi tomoniga egilgan, ya’ni p₂ >90° va cosβ, < 0. Bu holda (13.7) tenglamada qavs ichidagi miqdor birdan katta:
Kuraklar ish g‘ildiragi aylanishiga teskari egilgan, ya’ni cosβ₂> 0 va cosβ₂ > 0. Bu holda (13.7) da qavs ichidagi miqdor birdan kishik::
Kuraklar radial yo‘nalishiga ega, ya’ni p₂=90° va cosβ₂=0. Bu holda qavs
ichidagi miqdor birga teng:
Ko’rinib turibdiki, nazariy bosimning eng katta qiymati kuraklar ish g'ildiraklari aylanishi tomoniga egilganda bo'lib, eng kichik qiymat teskariga egilganda bo‘ladi. Leknn p₂ ning qiymati ortgan sari gidravlik yo'qotishlar ortib, nasosning gidravlik FIK i kamayib ketadi. Shuning uchun amalda nasoslarda nazariy bosim kam bo'lishiga qaramay, p₂ ni 90° dan kichik qilib olinadi. Amalda eng ko‘p qo‘llaniladigan burchaklar 16° dan 40° gacha qiymatlarda olinadi. Albatta p₂ ning kichrayishi ish g'ildiragining “reaktiv” ligini oshiradi. Bu esa turbinalar nazariyasida qo‘l keladi va aylanish sonining ortishiga sabab bo'ladi.