Fotoenergetikada nanostrukturali yarimo‘tkazgich materiallar II xalqaro ilmiy anjumani

Fotoenergetikada nanostrukturali yarimo‘tkazgich materiallar

II xalqaro ilmiy anjumani 
 
19-20 noyabr 2021 yil 
519 
Ўрта Осиёлик машҳур олимларнинг ишлари Араб ва Ғарбий Европа 
фанининг ривожланишига қанчалик кучли таъсир кўрсатган бўлса, ўз 
навбатида юнон, хинд, хитой, эрон ва бошқа халқларнинг илм ва маданияти 
ҳам Ўрта Осиёдаги илм-фаннинг ривожланишида муҳим ўрин эгаллаган.
Бу ҳолат Беруний ва Ибн Синонинг ижодида ҳам ўз ифодасини топган. 
Маълумки, (Фалес) қадимий Вавильонлар Мисрликларнинг асарлари билан 
яқиндан таниш бўлганлиги туфайли, Ой, Қуёш ва Ер харакати ҳақида фикр 
юритиб, Ой ва Қуёш тутулишларини олдиндан башорат қилган. Фалесга 
магнит темирни, қахрабо билан ишқаланганда енгил жисмларни тортиши ҳам 
маълум бўлган. Фалес бошланғич модда деб сувни таниган [2,3].
Буюк мутафаккирлар Анаксагор (500-428 йиллар) ва Левкиннинг (500-
440 йиллар) шогирди Демократ (460-370 йиллар) ўзининг илмий асарларида 
атом ҳақида: 
-
хеч нарса йўқдан бор бўлмайди, бордан ҳам йўқ бўлмайди, ҳар қандай 
ўзгариш жисм бўлакларининг бирикиши ва ажралишидан иборат; 
-
тасодифан хеч нарса пайдо бўлмайди, балки баъзи бир сабаб ва 
заруратдан майдонга келади;
-
қуруқ бўшлиқ ва атомлардан бўлак хеч нарса мавжуд эмас. Бошқа 
ҳаммаси фикрлардир; 
-
атомлар сон ва шакл жиҳатидан чексиз бўлиб, айланма ва ёлланма 
харакат қилади. Бу нарса дунёнинг пайдо бўлиши ва ўзгаришининг асосий 
сабабидир деб ёзиб қолдирган.
Биз биламизки, ҳамма жисмларнинг бир-биридан фарқи атомларнинг 
сонига, ўлчамларига, шакл ва тартибларига боғлиқдир. Атомлар ички ҳолатга 
эга эмаслар. Улар бир-бирларига босим ва урилиш туфайли таъсир 
кўрсатадиганлар-деган фикрни илгари сурган бўлса, унинг бу материалистик 
қарашлари, Платон ва Аристотел томонидан кучли таъқиб остига олиниб, 
хатто уларни куйдириб, тамомила йўқотиш учун ўз шогирдларига буйруқ 
берадилар. Шуниси характерлики, Демократнинг материалистик характерга 
эга бўлган юқоридаги фикрлари, Плутон ва Аристотел томонидан рад 
қилинган ҳолда, Абу Бакр Мухаммад ар-Розий, Абу Райҳон Беруний ва Ибн 
Синонинг кузатиш ва тажрибаларида асосланиб ҳамда ривожланиб боради. 
Масалан 
ар-Розийнинг 
таълимотига 
мувофиқ 
жисмлар 
бўлинмас 
бўлакчалардан (атом) ва улар орасидаги мавжуд бўшлиқдан иборатдир. Шу 
билан бирга атомлар ўзгармасдир, яъни маълум ўлчамларга эгадир. 4 та 
элемент (ер, сув, хаво, олов)нинг асосий хоссалари, уларнинг енгиллиги ёки 
оғирлиги, ялтироқлиги ёки ранги, юмшоқлиги ёки қаттиқлиги, атомларининг 
зичликлари билан, яъни улар орасидаги бўшлиқнинг хажми билан 
аниқланади деб таклиф берилади.
Мухаммад ар-Розий, Аристотелнинг биринчи ҳаракатнинг сабабчиси 
тангри деб, уни биринчи двигителга нисбат беришига қарама-қарши 
жисмнинг ўзида харакат мавжуддир, деб қарайди. Демократ ва Розийнинг бу 

---