Fors-tojik tilidagi manbalar

Muhammad Yusuf munshiy. XVII asrda o‘tgan yirik tarixchi olim. Hayoti va ilmiy faoliyatiga oid ma‘lumotlar kam. Asarida (q.) keltirilgan ayrim dalil va ma‘lumot-larga qaraganda, asli balxlik bo‘lgan va Subhonqulixon (1651-1680 yillari Balx, 1680-1702 yillari Buxoro xoni) hamda Muhammad Muqimxon (1697-1707 yillari Balx xoni) saroyida munshiy bo‘lib xizmat qilgan.
Muhammad Yusuf munshiy yuqorida zikr etilgan Muham-mad Muqimxonga bag‘ishlangan «Tarixi Muqimxoniy» nom-li asar yozgan. Mazkur asar 1697—1704 yillar orasida yozilgan bo‘lib, Balx va qisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoiy-siyosiy tarixini bayon etadi. Muhammad Yusuf munshiy agar «jahon hodisalarining kuchli shamoli uning (Muhammad Muqimxonning — B. A.) hayot o‘tini o‘chirmasa, yo‘qsizlik dengizining to‘lqinlari esa o‘ynoqi otini o‘z gir-dobiga tortib ketmasa» ushbu asarining ikkinchi kismini ham yozish niyatida ekanligini aytadi. Lekin, «Tarixi Mu- qimxoniy»ning ikkinchi kitobi yozilmay qolgan. Fikrimiz-cha, bunga qandaydir kutilmagan hodisa, balki muallifning biron falokatga uchrab qolganligi sabab bo‘lgan.
«Tarixi Mukimxoniy» muqaddima va uch bobdan iborat.
Muqaddimada turkiy xalklarning afsonaviy onasi Alanquva; Chingizxonning ota-bobolari; mo‘g‘ul qo‘shinla-ri tomonidan Movarounnahr, Balx va Badaxshonning bo-sib olinishi tarixi qisqacha bayon etilgan. Asarning birinchi bobi Shayboniylar davrida Mova-rounnahrning umumiy ahvolidan hikoya qiladi.
«Tarixi Muqimxoniy»ning asl nus‘ha va muhim qismi uning II—III boblaridir. Ikkinchi bobda Balx va qisman Buxoro xonligining XVII asrdagi ijtimoy-siyosiy ahvoli, shuningdek, Buxoro va
Balx xonliklarining Hindiston, Eron, Turkiya va Qoshg‘ar bilan bo‘lgan siyosiy munosabatla-ri, uchinchi bobda esa 1702—1704 yillar voqyealari, xususan Buxoro bilan Balx o‘rtasida boshlangan qurolli kurash o‘rin olgan.
Asarda xonlar va katta yer egalari zulmi, mehnatkash xa-lqning og‘ir ahvoli haqida ayrim qimmatli ma‘lumot-lar uchraydi.
«Tarixi Muqimxoniy»ning qo‘lyozma nusxalari ko‘p va Sankt-Peterburg, Toshkent, shuningdek, xorijiy mamla-katlarning kutubxonalarida sakdanmokda. Asardan ayrim par-chalar fransuz va rus tillarida e‘lon qilingan; to‘la ra-vishda eski o‘zbek tiliga tarjima qilingan (1861 y.); to‘li- g‘icha rus tilida ham chop etilgan (1956 y.).