Фонетик сатҳ бирликлари

ovush bosimi –

 odam qulog‗idagi pardaga tovush to‗lqinining ta‘sir kuchi 

tovush  bosimi

 

deb  yuritiladi.  Gaz  yoki  suyuqliqdan  tovush  to‗lqini  o‗tganda 

vujudga  keladigan  qo‗shimcha  bosim  tovush  bosimi  sanaladi.  Odam  qulog‗ining 

tovushni  sezish  bilan  bog‗liq  eng  past  chegara  10—6  PA  tovush  bosimiga  mos 

keladi,  ya‘ni  normal  atmosfera  bosimining  10—10  qismini  tashkil  etadi.  Agar 

tovush  bosimi  yuqori  chegaraga  yetsa  (quloqda  og‗riq  paydo  bo‗ladi),  taxminan 

100 PAga teng keladi. 

Tovushning  kuchi 

(intensivligi)  –  1  sm

2 

maydondan  1  sekundda  o‗tadigan 

energiya  miqdori.  Bunday  energiya  miqdorining  ko‗p  yoki  oz  bo‗lishi  tebranish 

amplitudasining  (kengligining)  katta  yoki  kichikligiga  bog‗liqdir:  tebranish 

amplitudasining  katta  bo‗lishi  unga  berilayotgan  zarba  darajasiga,  masalan, 

o‗pkadan  kelayotgan  havo  oqimi  kuchiga  bog‗liq.  Masalan,  zarb  urg‗usini 

(dinamik  urg‗uni)  yuzaga  keltirishda  havo  zarbi  kuchli  bo‗ladi.  Demak,  tovush 

kuchining nutqdagi ahamiyati ko‗proq zarb urg‗usini ifodalashda namoyon bo‗ladi.  

Tovush kuchi odatda 

detsibel

  bilan  o‗lchanadi.  Masalan, soatning  chiqillashi 

– 20 db, pichirlash – 40 db, yarim ovoz bilan pichirlash – 60 db, baland ovoz bilan 

gapirish – 80 db, simfonik orkestr ovozi – 100 db dan 110 db gacha bo‗ladi. 130 db 

dan ortiq kuchdagi tovush quloqqa og‗riq beradi, insonni noxush qiladi.  

Tovush tembri

 – tovushning asosiy ton va yordamchi tonlar (oberton, parsial 

tonlar)  qo‗shilmasidan  tarkib  topadigan  sifati.  Tovush  tembrini  ifodalovchi  va 

---

 

19 

uning  boshqa  tovushlar  tembridan  farqini  ko‗rsatuvchi  chastotalar 

formantlar

 

deyiladi.  Tovush  formantlari  maxsus  eksperimental  apparat  –  spektograf 

yordamida aniqlanadi. 

Tovush  tembrining  turli  formantlarga  ega  bo‗lishida  bo‗g‗iz  boshlig‗i, 

halqum, oqg‗iz bo‗shlig‗i va burun bo‗shlig‗i maxsus rezonatorlik (akustik filtrlik) 

vazifasini  bajaradi:  bunday  bo‗shliqlarning  turli  shaklga  kirishi,  hajmi,  undagi 

a‘zolarning harakati-holati tovushning bo‗yoqdorligini (sifat belgilarini) o‗zgartirib 

turadi,  shu  tariqa  fonemalarning  o‗zaro  farqlanishi  ta‘minlanadi.  Odatda,  tovush 

tembri  unli  fonemalarda  muhim  rol  o‗ynaydi:  hamma  unli  fonemalarda ovoz bor, 

ammo  ular  bir-biridan  tembri  bilan  farq  qiladi.  Ayni  paytda,  tovush  tembri  ayrim 

undoshlarni,  masalan,  sonantlarni  farqlashda  ham  qatnashadi.  Bulardan  tashqari, 

tembr  nutqning  supersegment  birligi,  ovoz  tovlanishlari  tarzida  ham  namoyon 

bo‗ladi:  quvnoq  tembr,  ma‘yus  tembr  kabi.  Tembrning  bu  turlari  nutqning 

ekspressiv-emotsional xususiyatlarini ta‘minlaydi.