Флавоноидларнинг очилиш тарихи ва табиатда тарқалиши

Нарингенин – 5,7,4´-тригидроксифлаванон ва унинг 5-моногликозидлари – салипурпозид и гелихризин.
Череда трехраздельная – Қорақиз (иттиканак) ўсимлигининг ер устки қисми - Bidens tripartita L. сем. Астровые, Asteraceae, Bidentis herba – череды трава.
Қорақиз баргида 10 мг % да флавоноидлар: лютеолин, цинарозид, бутеин, сульреин, сульфуретин, рутин кабилар бўлади. 

Верблюжья колючка – Янтоқ - Alhagi persarum L. сем. Бобовые , Fabaceae.
Ўсимлик баргида изорамнетин , кверцитин каби флавоноидлар мавжуд.



II.2. Флавоноидларни классификацияси ва физик-кимёвий хоссалари
Флавоноид - бензо -ꙋ- пирон (хромон) ҳосиласи, асосида С₆-С₃-С₆ углевод атомларидан таркиб топган фенил-пропан-фенил скелети бўлган табиий бирикмаларнинг катта группаси (катехинлар, лейкоантоцианидлар, антоцианлар, флаванонлар, флавонлар, флавоноллар, халконлар, ауронлар, изофлавонлар ва бошқа) ҳисобланади.
Флавоноидлар гетероциклик бирикма (С ҳалқа) билан боғланган иккита ароматик цикллар (А ва Б ҳалқалар) ёрдамида тузилган мураккаб моддалар. Хромон фрагментига бириккан ароматик гуруҳнинг ҳолатига кўра флавоноидлар 3 гуруҳга бўлинади [3]:

• 
  Флавоноидлар (2-phenylbenzopyrans)
  Изофлавоноидлар (3-phenylbenzopyrans)
  Неофлавоноидлар (4-phenylbenzopyrans)
  

Флавоноидлар фенол бирикмалар қаторига кириб, уларнинг номи лотинча “flavum” – сариқ деган маънога эга. Бунга сабаб ўсимликдан олинган биринчи флавоноид сариқ рангда бўлган ва кўпчилик флавоноидлар ҳар хил товланадиган сариқ ранглар қаторини ҳосил қилади [5-13].
Флавоноидлар C ҳалқанинг оксидланиш даражасига кўра қуйидаги гуруҳларга бўлинади: флавонлар (10), флавонол (11), флавонон (12), флавононол, (дигидрофлавонол) (13), антоцианидин (14), лейкоантоцианидин (15), катехин (16), халкон (17), дигидрохалкон (18), аурон (19) [5-14].


Флавонлар (10) - флавоноидларнинг энг кўп тарқалган гуруҳи бўлиб, ҳалқадаги (3-углерод фрагментидаги) 2 - ва 3 – углерод атомлари орасида қўшбоғ бўлиши билан характерланади. Улар энг кўп тарқалган бирикмалар бўлиб, молекуласининг тузилишида 1 дан 7 та гача ўринбосарларга алмашинган бўлади. Ўринбосарлар тўғридан – тўғри ҳалқа билан ёки кислород орқали боғланган бўлади. Флавонлар қаторига апигенин, лютеолин, норвогонин, скутеллареин, трисин, байкалеин ва кўплаб шу қатор флавоноидларини киритиш мумкин [5,6,9,12-14].
Флавоноллар (11) – 3 – гидроксифлавон ҳосилаларидир. Ўсимликларда тарқалган флавонолларнинг 50 % дан ортиғини кемпферол ва кверцетин аглиоконлари ташкил этади. Улардаги ўринбосарлар ҳар хил, яъни монодан окта-метоксилланган, C – алкил – (C₁-C₅), моно – ва диметилендиокси ҳамда ацилланган ҳосилалари бўлади. Флавоноллар қаторига кемпферол, кверцетин, мирицетин, галангин, изорамнетин, рутин ва шу қатор флавоноидлар киради [5,6,9,12-14].
Флавононлар (12) - флавонон ҳосилалари бўлиб, C- ҳалқадаги 2- ва 3- углерод атомлари орасида қўшбоғ бўлмаган ҳолат билан ифодаланади. Уларни
дигидрофлавонлар ҳам дейиш мумкин. Ҳозирга қадар 50 дан ортиқ агликон ва
гликозидлар ажратилган. Флавононлар тузилиши асосида барқарор бўлмаган дигидро-ꙋ-пирон ҳалқаси ётади. Флавононларда 2 – углерод атоми оптик фаол бўлиб, уларнинг оптик фаол изомерлари бўлади. Флавононлар қаторига нарингенин, пиноцинбирин, 7,4-диоксифлаванон (ликвиритигенин), гесперетин, нарингин ва шу каби флавоноидлар киради [5,6,9,12-14].
Флавононоллар (13) - 3-гидроксифлавонон ҳосилалари бўлиб, улар молекуласида флавонон молекуласининг 3-углерод атомида – ОН (гидроксил) гуруҳ бўлади. Флавононол молекуласида C₂ ва C₃ атомларининг ассимметрик марказ эканлиги ҳисобига, ўсимликларда ўнгга бурувчи изомерлар кўп тарқалган. Булар жумласига таксифолин, дигидроморин, дигидрокемпферол флавоноидларни киритиш мумкин [5,6,9,12-14].
Aнтоцианидинлар (14) - ва уларнинг гликозидлари – антоцианлар (5)-флавил катионининг ҳосилалари. Aнтоциан молекулалари мусбат зарядга эга бўлиб, кислотали шароитда сувда эрувчанлиги ошади. Ўсимлик тўқималарида гликозид шакилларда учровчи антоцианларнинг сувда эрувчанлиги юқоридир. Улар ўсимликлар таркибида бўёқли моддалар ҳисобланади. Ж. Харборн маълумотига кўра бундай гликозидлар боғланиш ўрнига ва углевод фрагментига асосан гуруҳларга бўлинади. Улардан 3-моно-, би- ва триозидлар, 3,5- ва 3,7-дигликозидлар жумласига цианидин, пеларгонидин, делфинидин, робинетинидин, аурантинидин сиандиол ва шу каби флавоноидларни киритиш мумкин [5-7,9,12-14].
Лейкоантоцианидинлар (15) - бу қатор флавоноидлар катехинларга яқин бўлиб, уларни 3,4-флавондиоллар дейиш мумкин. Улар антоцианидинларнинг қайтарилган шакли ҳисобланиб, кислоталар билан қиздирилганда рангли бирикмаларга айланади. Бу флавоноидлар таркибида C₂, C₃, C₄ ассимметрик бўлиб, ҳар бир молекулага 8 та изомер ва 4 та рацемат тўғри келиб, ўсимликларда соф ҳолда учрайди. Улар қаторига лейкоцианидин, лейкоделфинидин, лейкофизотенидин, теракацидин, лейкопеларгонидинларни киритиш мумкин [5-7,9,12-14].
Катехинлар (16) - қайтарилган бензо-ꙋ-пирон – флавоннинг ҳосилалари бўлиб, C ҳалқада доимо гидроксил-ОН гуруҳи мавжуд бўлади. Катехинлар молекуласида C₂ ва C₃ атомлари ассимметрик бўлиб, ҳар бир молекулага 4 та изомер ва 2 та рацемат тўғри келади ва ўсимликларда (+)-катехинлар, (-)-эпикатехинлар кўп тарқалган. Катехинлар жумласига катехин, галлокатехин, физитинидол, робитинидол ва шу қатор флавоноидларни киритиш мумкин [5-7,9,12,15].
Халконлар (17) – халкон ҳосилалари. Халконларда пирон ҳалқаси бўлмасдан уларни флавоноллар изомери деб қараш мумкин. A ҳалқада асосан 5,7-диоксиалмашинган, кам ҳолларда 5,6,7- ва 5,7,8-окси ёки метокси- ҳосилалари бўлади. Халконларга бутеин, 2-гидроксихалкон, 3,4-дигидроксихалкон, 2,3,4-тригидроксихалкон, оканин, стиллоксидин ва шулар қатори флавоноидлар киради [5-7,9,12-14].
Дигидрохалкон (18) - дигидрохалкон ҳосилалари бўлиб, C ҳалқа очиқ ациклик ҳолати ва C₁ ҳамда C₂ атомлари ўртасида қўшбоғ бўлмаслиги билан ҳарактерланади. Уларни халконларни дегидратланган ҳолати деб қараш мумкин. Булар қаторига флоретин, гидроксифлоретин ва шу қатор флавоноидларни киритиш мумкин [5-7,9,12,13].
Aуронлар (19) - аурон ҳосилалари, булар C ҳалқаси 5 аъзоли бўлиши билан характерланади. Aуронлар баъзан ўсимликларнинг гулларида, кам ҳолларда илдиз ва баргларида учрайдиган тиниқ сариқ модда. Уларнинг 6,3,4-триокси ва 4,6,3,4- ва 6,7,3,4-тетраокси- ҳосилалари бўлади. Aуронларга сулфуретин, ауреузидин, гиспидол, маритемитин кабилар киради [5,7,9,12-14].
Барча флавоноидлар молекуласида бир нечта гидроксил гуруҳ бўлиб, улар кўпинча A ҳалқанинг 5- ва 7-ҳамда В ҳалқанинг 3- ва 4- углерод атомларида жойлашади. A ҳалқанинг 6- ва 8-ҳамда В ҳалқанинг 2- ва 5- углерод атомларида ҳам гидроксил гуруҳлари бўлиши мумкин, аммо бундай ҳосилалар табиатда кам учрайди. Баъзан флаваноидларнинг гидроксил гуруҳлари метил ефир ҳолида бўлади [5-10,12].
Ўсимлик таркибидаги флавоноидлар соф агликон ва бирлашган гликозид ҳолида учрайди. Фақат антоцианидлар ўсимликлар таркибида доимо гликозидлар ҳолида бўлади.
Ўсимликлардан ажратиб олинган соф ҳолдаги флавоноидлар (гликозидлар ва агликонлар) рангсиз ёки зарғалдоқ ва сариқ рангли кристалл моддадир. Флавоноидларнинг гликозидлари спиртда яхши, совуқ сувда ёмон эрийди, эфир, хлороформ ва бошқа органик эритувчиларда эримайди, агликонлари эса спирт, эфир ва ацетонда яхши эрийди. Флавоноидлар қайноқ сувда яхши эриб, сув совигандан сўнг қайтадан чўкади. Антоцианлар ва уларнинг агликонлари – антоцианидинлар ранги эритма (ёки ҳужайра ширасининг) рН шароитига боғлиқ. Одатда бу гуруҳ бирикмалар кислотали шароитда қизил, пушти, зарғалдоқ, ишқорий шароитда эса бинафша, кўк ва зангори рангда бўлади. УФ ва кўк-бинафша нурлар таъсирида флавоноидлар турли ранг билан товланади. Бу товланиш уларнинг молекуласидаги В ҳалқасининг оксидланиш даражасига ва молекулага жойлашган функционал гуруҳларнинг сони ва ўрнашган жойига боғлиқдир. Ф.лар УФ нур таъсирида жигарранг ва тўқ жигарранг (масалан, рутин, вогонин ва бошқа флавоноидлар), тўқ қизил (таксифолин), сариқ (кверцетин, ауронлар ва кўпчилик флавоноидлар), яшил-сариқ (ауреузидин ва бошқа ауронлар), тўқ яшил ва зарғалдоқ (ксантонлар) ва бошқа ранглар билан товланади [4].
Кўпчилик флавоноидлар оптик фаол бўлиб, қутбланган нур текислигининг ўнгга ёки чапга оғдиради. Ф.ларнинг гликозидлари суюлтирилган кислоталар таъсирида гидролизланади. О – гликозидлари, С – гликозидларига қараганда анча осон гидролизланади. С – гликозидларни анча қаттиқ шароитда ҳам гидролизлаш қийин [4].