Fiziologiyasi va gigiyenasi

Dom inantlik tamoyili.  Dominantlik  tamoyili  A.  A.  llxtom skiy 
tom onidan  shakllantirilgan. Asab tizim ining faoliyati  uchun  har bir 
vaqtning  o 'zida  qo 'zg 'alish   o 'ch og 'ining  ustuniik,  hukmronlik  qi­
luvchi  o 'c h o g ia rin in g   mavjudligi  xos  xususiyatdir.  Bir  vaqtning 
o 'zida  berilgan  uzoq  muddatli  q o 'zg 'alish   uchog'ining  vaqtin­
chalik  hukmronligi 
dominantlik
  deb  ataladi.  D ominantlik  tam o­
yili -  asab  tizimining  koordinatsiyalovchi  faoliyatini  asosiylaridan 
biridir. Asab tizimining ushbu xususiyati  tufa} li  organizmga tinim- 
siz ravishda berilayotgan turli-tum an tashqi  ta'sirotchilarning ta ’si- 
riga markaziy asab tizim ining tanlash  va m a'lum  darajadagi  mosla- 
shuvchanligi  ta'm inlanadi.
Ochlik  paytida  markaziy  asab  tizimining  dastlabki  o 'zig a  xos 
qismlarida, yuqori qo'zg'aluvchanlikka ega bo'lgan tu rg 'u n o 'ch o q - 
larida  oziqaviy  dominantlik  y uzaga  keladi.  Agarda  och  it  bolasiga 
sut berilsa-yu, uning oyoqlariga elektr toki  bilan ta'sir ko'rsatilgan- 
da ham kuchuk  bolasi oyog'ini  tortib  olmasdan,  aksincha, jadalroq 
sutni icha boshlaydi. To'q  it bolasi oyoqlariga elektr toki  bilan ta ’sir 
ko'rsatilsa u oyoqlarini  tortib  oladi.
Q o'zg'alishning  dominant  o 'c h o g ’i  boshqa  markazlarga  tusha- 
yotgan q o 'zg 'alish  to'lqinlarini  o 'ziga tortib olish xususiyatiga ega 
va  ular  hisobiga  kuchlanadi.  Bu  paytda  uning  tarkibiga  kirmav- 
digan  nerv  markazlari  va  ularga  mos  reflekslarni  tormozlavdi,  ana 
shu  sababli  markaziy  asab  tizim ida  mavjud  bo'lgan  dominantlik 
o 'ch o g 'inin g  koordinatsiyalovchi  roli  o'zgaradi.
Asab  faoliyati  paytida  bitta  dominantlik  ikkinchi  dominantlik 
bilan  almashinadi.  M arkaziy  asab  tizimida  yuzaga  kelgani  kuch­
li  dom inantlik  oldin  hosil  b o ig a n   dominantlikni  manfiy  induksi- 
ya  yo 'li  bilan  tormozlavdi.  Bola  qancha  yosh  bo'lsa.  dominantlik 
shuncha  noturg'un  va  shuncha  tez  tormozlanadi.
A.  A.  Uxtomskiyning  fikriga  ko'ra.  dominantlik  tamoyili 
diqqat-e’tibor va  fikrlash  qobiliyatining  fiziologik  asosi  hisoblana-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

di.  O 'qituvchining  qiziq  va emotsional  xatti-harakatlar  bilan  biron 
narsani  tushuntirishi,  yaxshi  tayyorlangan jadval,  o'quvchilar  to- 
monidan bajarilgan tajriba, kinofilmlardan kadrlar ko'rsatish o'quv 
jarayonida  o 'sha  vaqtga  nisbatan  dominantlik  hosil  bo'lishini 
ta'm inlaydi,  bilimlarni  o'zlashtirishda muhim ahamiyat kasb  etadi. 
Dominantlik tamoyili markaziy asab tizim ida oldindan shakllangan 
dominantlik  o 'c h o g 'ig a  nisbatan  yangi  reflektor  aktlarini  hosil  qi- 
lishda hisobga  olish  zarur ekanligini  qayd  etadi.  Futbol  o'yini  pay­
tida yuzaga kelgan  harakat dominantligi  boshqa darsning dastlabki 
daqiqalarida  vangi  o'qu v  materiallarini  tushuntirib  berish jaray o ­
nida  birdaniga  yangi  dominantlik  o 'ch o g 'i  yuzaga  kelish  im koni­
ni  bermaydi.  D ominantlik  nisbatlarini  o'zgartirish  uchun  ancha 
qiziqarli  va  tushunarli  bo'lishiga  m a’lum  muddat  talab  qilinadi.