Fiziologiyasi va gigiyenasi

Qaytar  bog‘lanish  tamovili.  M arkaziy  asab  tizimi  bilan  ish- 
ni  bajaruvchi  a'zolar  orasida  to 'g 'ri dan  to 'g 'ri  bog'lanish  borligi 
singari,  qaytar  bog'lanish  ham  mavjud.  Retseptorlarga  ta ’sirotch- 
ilar  ta ’siri  natijasida  harakat  reaksiyasi  yuzaga  keladi.  Bu  reaksi­
yalar natijasida effektor a ’zolardan -  muskullardan nerv impulslari 
markaziy  asab  tizim iga tushadi.  Bu  afferent  (markazga  intiluvchi) 
impulslari  ikkilamchi  doimiy  ravishda  harakat  a ’zolarining  holati 
haqida signallar berib turadi va ushbu signallarga javob reaksiyalari 
markaziy asab tizim idan muskullarga quyidagi harakat fazalarining 
yoki  faoliyat  sharoitiga  mos  holdagi  harakatlarining  o'zgarishini 
qamrab  oluvchi  yangi  impulslar  tushadi.  Demak,  boshqaruvchilar 
(asab  markazlari)  bilan  boshqariluvchi jarayonlar  orasida  halqasi- 
mon o'zaro aloqa bo'lib, bu reflektor yoy haqida emas. balki reflek­
tor halqa yoki  reflektor zanjir haqida gap yuritish uchun asos b o 'la ­
di.  Reflektor halqaning  tuzilishi  periferik  qismining  alohida-alohi- 
daligi  bilan  reflektor  yoyining  tuzilishidan jiddiy  farq  qiladi.
Reflektor  halqa  ish  bajaruvchi  organni,  afferent  neyronlarni  va 
qo'shim cha  neyronlar tizimining  retseptorlari  shaklidagi  qo'shim - 
cha zvenolari  bo'lib  reflektorli  halqani  m arkazdan  qochuvchi  ney- 
ronlariga  ikkilamchi  afferent  impulslarini  o'tkazadi.
Ikkilamchi  afferentli  im pulsatsiya  (qayta  bog'lanish)  asab 
tizimi  tom onidan bajariladigan koordinatsiya m exanizm larida juda 
muhimdir. Harakat m uskullarining sezuvchanligi buzilgan kasallar- 
da,  ayniqsa,  yurish  o'zining  tekisligini  yo'qotib  koordinatsiyalan- 
may  qoladi.  Bunday  kasallarda  markaziy  asab  tizimi,  harakatlar 
ustidan  o'zining  nazoratini  yo'qotadi.
Qaytar  bog'lanish  tufayli  faqatgina  harakatlar  natijasi  haqida 
gap  yuritmasdan,  balki  o 'z   faolivatimizga  o'zgartirishlar  kiriti- 
shimiz  va  y o ‘1  qo'yilgan  xatolarni  tuzatishim iz  mumkin.  Xullas, 
kerakli  samara  bilan  ta'm inlovchi  organizm  faoliyati  koordinatsi-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

valangan  faqatgina  miyadan  ishchi  organgacha  bo'lgan  to 'g 'rid a n  
to 'g 'ri  bog'lanish  yetarii  emas.  balki  bajarilayotgan  harakatlarning 
hatoligi  yoki  to 'g 'rilig i  haqidagi  signallarni  ishchi  a'zolarga  olib 
boruvchi  qaytar  bog'lanish  ham  muhimdir.
Qaytar  bog'lanish  yordamida  organizmdagi  funksiyalarning 
o'z-o 'zid a n   boshqarilishi  haqidagi  ko'plab  misollar  fiziologlar 
uchun m a'lum .  bularga  qon  tomirlaridagi  retseptorlardan markaziy 
asab  tizim iga tushayotgan  impulslar hisobiga arterial  qon  bosimini 
doimiy  darajada  saqlab  turishi  yoki  nafas  olishni  boshqarilishida 
o'p k a va nafas muskullaridagi retseptorlardan kelayotgan impulsat- 
siyaning  ahamiyatlari  kiradi.